Η φωνή του, όπως έλεγε ο Γιάννης Ρίτσος, "ένωνε την ιστορική ελληνική παράδοση με τις σύγχρονες παγκόσμιες αγωνίες". Με αυτή τη χαρακτηριστική, κρητική φωνή, που ήταν συνύπαρξη επικού άσματος και βυζαντινής ψαλμωδίας, μας πρόσφερε τραγούδια αληθινά και πηγαία, τα οποία συντρόφεψαν και συνεχίζουν να συντροφεύουν το λαό μας στις αναζητήσεις και στους αγώνες του. Δεκαεννέα χρόνια συμπληρώνονται τη Δευτέρα (8 του Φλεβάρη) από το θάνατο του Νίκου Ξυλούρη,του Κρητικού λυράρη και τραγουδιστή, του λεβέντη καλλιτέχνη και αγωνιστή, που παρά τη σύντομη ζωή του άφησε το δικό του ίχνος γνησιότητας, αυθεντικότητας, αλήθειας στα πράγματα, τις ιδέες, τα τραγούδια. Τραγούδια, που είτε πήγαζαν απευθείας από την Κρητική μουσική παράδοση, είτε ήταν "έντεχνες" δημιουργίες γνωστών συνθετών, μέσω της φωνής του έβαλαν και συνεχίζουν να βάζουν φωτιά σε καρδιές και συνειδήσεις. Και είναι παρήγορο το ότι αυτή η ρωμαλέα φωνή, που εμψύχωνε τους "ελεύθερους πολιορκημένους" φοιτητές του Πολυτεχνείου και ηλέκτριζε τις συνειδήσεις με το "Πότε θα κάνει ξαστεριά", συνεχίζει και στις γκρίζες μέρες μας να συναρπάζει. Η απήχηση των τραγουδιών είναι μεγάλη, ακόμη και στα παιδιά που γεννήθηκαν ενώ αυτός είχε ήδη φύγει.

Φόρο τιμής στον αξέχαστο καλλιτέχνη αποτελεί η γνωμοδότηση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεοτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ (19/11/98), σύμφωνα με την οποία το διώροφο σπίτι του Νίκου Ξυλούρη, στα Ανώγεια της Κρήτης, χαρακτηρίστηκε διατηρητέο μνημείο, καθώς "είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη ζωή του σημαντικού αυτού καλλιτέχνη και επίσης αποτελεί σημείο αναφοράς των κατοίκων της περιοχής". Το χαρακτηρισμό ζήτησε ο Δήμος Ανωγείων με την προοπτική το σπίτι να λειτουργήσει ως Μουσείο Ν. Ξυλούρη. Με αφορμή τη γνωμοδότηση η σύζυγός του Ουρανία Ξυλούρη,αναφέρει ότι "το γεγονός δείχνει ότι ο Νίκος δεν ξεχνιέται. Οπως και τα τραγούδια του που ζουν στους νέους. Αυτό είναι ιδιαίτερα παρήγορο στις μέρες μας".

Γεννημένος στις 7 Ιουλίου 1936 στα Ανώγεια της Κρήτης, ο Νίκος Ξυλούρης είναι μόλις πέντε χρόνων όταν οι Γερμανοί κατακτητές καίνε το χωριό του. Από πολύ μικρός δείχνει την κλίση του στο τραγούδι και στη λύρα (είναι δώδεκα χρόνων όταν ο πατέρας του του αγοράζει την πρώτη του λύρα). Πολύ γρήγορα εξελίσσεται σε περιζήτητο λυράρη. Επαιζε λύρα και τραγουδούσε με μια δική του τεχνική, που περισσότερο βασιζόταν στο ένστικτο. Γυρίζοντας από χωριό σε χωριό και συζητώντας με τους γέροντες της Κρήτης γνώρισε σε βάθος την παραδοσιακή μουσική του τόπου του, αυτή που απαιτεί πάθος και λεβεντιά για να ερμηνευτεί. Το 1958, κι ενώ ήδη έχει δουλέψει στο κέντρο "Κάστρο" του Ηρακλείου, πραγματοποιεί την πρώτη του ηχογράφηση για δίσκο με το τραγούδι "Κρητικοπούλα μου". Την επιτυχία του πρώτου εκείνου τραγουδιού ακολουθούν αρκετές ακόμα ηχογραφήσεις σε μικρά δισκάκια. Το 1966 βγαίνει για πρώτη φορά από την Ελλάδα για να συμμετάσχει σε Φολκλορικό Φεστιβάλ στο Σαν Ρέμο, όπου παίρνει το πρώτο του βραβείο, ενώ ένα χρόνο αργότερα ανοίγει στο Ηράκλειο το πρώτο κρητικό κέντρο, τον "Ερωτόκριτο". Το 1969 (Φεβρουάριο) ηχογραφεί την "Ανυφαντού", ένα τραγούδι που σημειώνει εξαιρετική επιτυχία, ενώ λίγους μήνες αργότερα αρχίζει τις εμφανίσεις του στην Αθήνα, στο κέντρο "Κονάκι". Εκτός από τα παραδοσιακά τραγούδια της Κρήτης και εκείνα που ο ίδιος έγραψε (δικά του επίσης είναι τα τραγούδια "Τον αντρειωμένο μην τον κλαις" και "Η τζαναμπέτισσα"), η φωνή του θα σφραγίσει "έντεχνα" τραγούδια γνωστών συνθετών. Εκείνη την εποχή συναντά τον Γ. Μαρκόπουλο, που του προτείνει συνεργασία. Πρώτοι καρποί της, το "Χρονικό" και τα "Ριζίτικα", μα και οι κοινές τους εμφανίσεις στην μπουάτ "Λήδρα" (Πλάκα), μέσα στην καρδιά της δικτατορίας. Η φωνή του γίνεται σημαία αντίστασης κατά της χούντας. Ακολουθούν δύο ακόμη κύκλοι τραγουδιών του Γ. Μαρκόπουλου, η "Ιθαγένεια" και ο "Στρατής ο θαλασσινός", αλλά και συνεργασίες του με τους Σταύρο Ξαρχάκο, Χριστόδουλο Χάλαρη, Χρήστο Λεοντή. Από τις μεγάλες του επιτυχίες ήταν οι κύκλοι "Διόνυσε καλοκαίρι μας", "Ακολουθία", "Καπνισμένο τσουκάλι", "Κύκλος Σεφέρη", "Ερωτικά" κ.ά.

Αποφασιστική ήταν η συμμετοχή του στην πρώτη αντιδικτατορική παράσταση "Το μεγάλο μας τσίρκο", που ανεβάζουν το καλοκαίρι του 1973 οι Καρέζη - Καζάκος. Μια παράσταση με αντικείμενο την ιστορική διαδρομή της Ελλάδας στα νεότερα χρόνια, στην οποία ο Ν. Ξυλούρης κρατώντας το ρόλο του τραγουδιστή και ντυμένος με την παραδοσιακή κρητική στολή του, σκορπούσε με τη λεβέντικη φωνή του ρίγη συγκίνησης. Το πολιτικό κλίμα της εποχής τεταμένο. Η αντίσταση στη χούντα βρίσκει την κορυφαία της έκφραση στην εξέγερση του Πολυτεχνείου. Παρών στο χώρο και ο Ν. Ξυλούρης, που δίνει δύναμη και ηλεκτρίζει τις καρδιές. Ηδη είναι το "κόκκινο πανί" για τους κρατούντες.

Με τη μεταπολίτευση εμφανίζεται σε διάφορες μπουάτ, ενώ συνεργάζεται και πάλι με τους Μαρκόπουλο, Ξαρχάκο, Λεοντή. Ηχογραφεί τα "Αντιπολεμικά" σε μουσική του Λ. Κόκοτου και ποίηση του Δημ. Χριστοδούλο και τα "Ξυλουρέικα", μια συλλογή τραγουδιών εμπνευσμένη από την κρητική μουσική παράδοση.

Τραγουδιστής - σύμβολο μιας ολόκληρης εποχής ο Ν. Ξυλούρης υπήρξε συνάμα άνθρωπος ανιδιοτελής και με σπάνιο ήθος. Δε συμβιβάστηκε ούτε ζήτησε αντίτιμο για την καλλιτεχνική του κατάθεση. Η πολιτεία του οφείλει πολλά. Ας βοηθήσει τουλάχιστον τώρα στην υπόθεση του Μουσείου Ν. Ξυλούρη.

Ρουμπίνη ΣΟΥΛΗ