Κάστρα βυζαντινά, κάστρα των Ιωαννιτών ιπποτών, κάστρα βενετικά, κάστρα γενουάτικα, κάστρα ελληνικά απ' άκρη σ' άκρη στη χώρα. Κάστρα ερειπωμένα, άλλα "αξιοποιημένα" κι άλλα αλλοιωμένα. Μόνα τους, ούτως ή άλλως, αφηγούνται το μύθο τους ή την ιστορία τους. Αν προσπαθήσει κανείς με τυχαίες παρεμβάσεις να μιλήσει αντί γι' αυτά, μπορεί και να διαστρεβλώσει την ιστορία... Εκείνα φαίνεται πως το μόνο που ζητάνε είναι λίγη φροντίδα για να συνεχίσουν να μιλάνε. Τι έχουν να πουν; Γιατί κτίστηκαν και από ποιους, τι εξυπηρετούσαν και προστάτευαν, ποιοι πολέμησαν στους προμαχώνες τους, από ποιους ανακατασκευάστηκαν, από ποιους αλώθηκαν και ερήμωσαν.

Κατάσπαρτη είναι η Ελλάδα από κάστρα. Ο αριθμός τους φτάνει στα 200 περίπου.Παρ' όλα αυτά, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, δεν έχουν αποτυπωθεί και ως εκ τούτου δεν υπάρχει σαφής εικόνα για την κατάσταση στην οποία διατηρούνται και τι χρειάζονται. Το πρόγραμμα του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων (ΤΑΠΑ) του υπουργείου Πολιτισμού με τον τίτλο "Κάστρων Περίπλους" είναι ουσιαστικά μία πρώτη αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης, που αφορά μόνο σε 36 μνημεία οχυρωματικής και φρουριακής αρχιτεκτονικής,κυρίως σε νησιά ή παράκτιες περιοχές. Επιπλέον ο στόχος του προγράμματος είναι κυρίως οι εξωτερικές παρεμβάσεις, εξωραϊστικού χαρακτήρα με άξονα την επισκεψιμότητα,όπως πορείες περιήγησης, χώροι υποδοχής, φώτα, εκδοτήρια κ. ά. Δεδομένου ότι δεν είναι στις αρμοδιότητες του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων οι επεμβάσεις αναστήλωσης και αποκατάστασης και το παραπάνω πρόγραμμα δεν υλοποιείται με παράλληλα έργα σε αυτόν τον τομέα, προκύπτει ότι απορροφούνται δεκάδες εκατομμύρια μόνο για φώτα, μονοπάτια, σημάνσεις, δίχως να υπάρχει εγγύηση για το μέλλον του... σημαινόμενου. Κι αυτό μπορεί να μοιάζει υπερβολή, αφού ένα κάστρο σημαίνει δεκάδες στρέμματα και ογκώδη τουλάχιστον κατασκευή, εντούτοις πρόκειται για τη γνωστή "ανάποδη" διαδικασία, όπου η τουριστική αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς διά της παροχής υπηρεσιών προηγείται της διαφύλαξης του ίδιου του αντικειμένου. Εντούτοις είναι γεγονός ότι αυτά τα μνημεία έχουν δεχτεί τη φροντίδα της αποκατάστασης πολύ λιγότερα από άλλα. Από την άλλη υπηρεσίες του ΥΠΠΟ όπως η Υπηρεσία Αναστήλωσης είναι βέβαιο ότι δε θα μπορούσαν να ανταποκριθούν με αυτεπιστασία σε τόσες και τέτοιου μεγέθους μελέτες και επεμβάσεις. Είναι, επίσης, αμφίβολο αν θα μπορούσαν, δεδομένου του ελάχιστου προσωπικού, να επιβλέψουν μελέτες και έργα αναστήλωσης ύστερα από ανάθεση.Συνεπώς προτιμήθηκε η μη εμπλοκή.

Το πρόγραμμα που ξεκίνησε το 1996 περιλαμβάνει ποικίλα παραδείγματα οχυρώσεων. Τα παλαιότερα χρονολογούνται στην αρχαϊκή ή κλασική περίοδο όπως η Ακρόπολη Κάστρου Σίφνου.Στα κάστρα της Μυτιλήνης,της Μήθυμνας και της Ικαρίας η αρχική φάση είναι βυζαντινή και αργότερα (14ος-15ος αι μ. Χ.) δέχτηκαν επεμβάσεις από τους Γενουάτες, ακόμα και από τους Τούρκους κατακτητές. Τα βυζαντινά κάστρα της Καλύμνου και της Λέρου δέχτηκαν μεταγενέστερες επεμβάσεις από Ιωαννίτες ιππότες και Βενετούς, ενώ το κάστρο της Καρύστου θεμελιώθηκε από τους Λομβαρδούς (13ος μ. Χ. αι.) και γνώρισε την επικυριαρχία των Βυζαντινών, των Βενετών, των Καταλανών και των Τούρκων.

Τα κάστρα που έχουν κατασκευαστεί εξ ολοκλήρου από τους Ιωαννίτες ιππότες είναι χαρακτηριστικά της δύναμης που είχαν στο χώρο της Μεσογείου από το 14ο έως το 16 μ. Χ. αιώνα, αλλά και του ορατού κινδύνου τόσο από τους Βενετούς όσο και από την εξάπλωση της μουσουλμανικής αυτοκρατορίας. Οι Πύργοι των Gattilusi στη Σαμοθράκη (μέρος ευρύτερης φρουριακής διαμόρφωσης) είναι ενδεικτικοί της παρουσίας των Ιωαννιτών ιπποτών.

Οι Βενετοί δηλώνουν την παρουσία τους στους εμπορικούς και ναυτικούς δρόμους της Μεσογείου από το 13ο έως τον 18ο μ. Χ. αιώνα. Τα κάστρα τους τα έχτιζαν για να διασφαλίσουν αυτούς τους δρόμους και αποτελούν όχι μόνο σύμβολα ισχύος, αλλά και εξαιρετικά δείγματα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής. Οι Βενετοί είτε συμπλήρωναν προϋπάρχουσες οχυρώσεις, όπως στην Κέρκυρα,στον Αγ. Γεώργιο Κεφαλονιάς ή στη Ζάκυνθο,είτε έκαναν νέες κατασκευές στρατιωτικού χαρακτήρα σε θέσεις στρατηγικής σημασίας, όπως στη Γραμβούσα και στη Σούδα της Κρήτης.

Δείγματα μεσαιωνικών οχυρώσεων μικρών αγροτικών οικισμών του Αιγαίου αποτελούν τα κάστρα στην Αστυπάλαια και στην Κίμωλο.Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας βρίσκουμε μικρής έκτασης επεμβάσεις σε ήδη υπάρχοντα κάστρα, καθώς και λίγες εγκαταστάσεις νέων κτισμάτων μέσα σε αυτά. Σπάνια ιδρύονται νέα κάστρα. Πάντως ένα από αυτά είναι το κάστρο Κελεφά Μάνης,που έχτισαν οι Τούρκοι το 17ο αι., προκειμένου να διασφαλίσουν τον έλεγχο της Μάνης και της Πελοποννήσου έναντι των Βενετών, οι οποίοι το κατέλαβαν από το 1685 μέχρι το 1715, οπότε επανήλθε οριστικά στην επικυριαρχία των Τούρκων.

Από τα 36 κάστρα που έχουν ενταχθεί στο πρόγραμμα, για τα 18 υπάρχουν εγκεκριμένες μελέτες, οι μελέτες για 10 κάστρα εκκρεμούν για συζήτηση στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, ενώ άλλα 8 βρίσκονται σε φάση εκπόνησης προμελέτης ή ανάθεσης μελέτης. Αναλυτικότερα πρόκειται για τα κάστρα: Κέρκυρας, Κασσιώπης, Σουλίου, Πάργας, Αγ. Γεωργίου Κεφαλονιάς, Ασου Κεφαλονιάς, Ρίου, Αντιρρίου, Ναυπάκτου, Βόνιτσας, Ζακύνθου, Μεθώνης, Κελεφάς Μάνης, Κυθήρων, Γραμβούσας, Σούδας, Σητείας, Πύργος Καλλίστη Σαντορίνης, Βωλάδας Καρπάθου, Καστελόριζου, Κρητηνίας Ρόδου, Χάλκης, Αστυπάλαιας, Αντιμάχειας Κω, Καλύμνου, Λέρου, Σίφνου, Κιμώλου, Καρύστου, Ικαρίας, Πυθαγορείου Σάμου, Βολισσού Χίου, Μυτιλήνης, Μήθυμνας, Μύρινας Λήμνου και Πύργοι Gattilusi Σαμοθράκης.

Ειδικότερα, έργο εκτελείται στα κάστρα: Καστελόριζου προϋπολογισμού 450 εκατ., Σίφνου με προϋπολογισμό 150 εκατ. και στους Πύργους Gattilusi στη Σαμοθράκη με προϋπολογισμό 117 εκατ. Εχει προκηρυχτεί η δημοπράτηση για τα κάστρα Αγίου Γεωργίου Κεφαλονιάς (προϋπολογισμός 635 εκατ.) και Καλύμνου (προϋπολογισμός 322 εκατ.). Ετοιμα για δημοπράτηση είναι το κάστρο της Ζακύνθου και το έργο προϋπολογίζεται στα 657 εκατ. καθώς και το κάστρο της Πάργας με προϋπολογισμό 376 εκατ. Στην ίδια φάση βρίσκονται και τα κάστρα: Αντιμάχειας Κω (προϋπολογισμός 140 εκατ.), Μυτιλήνης (προϋπολογισμός 510 εκατ.) και Κυθήρων (προϋπολογισμός 724 εκατ.).

Πρόκειται για αναθέσεις μελετών και έργων σε ιδιωτικά γραφεία και ήδη έχουν εμπλακεί περίπου τριάντα. Βέβαια, όπου μπορούν και όσο μπορούν οι αρμόδιες Εφορείες επιβλέπουν. Ωστόσο, καθώς αθροίζαμε τα ποσά και φτάναμε σε έναν προϋπολογισμό που αγγίζει τα 4 δισ. γεννήθηκε το ερώτημα πού αναζητήθηκε η χρηματοδότηση, διότι είναι σαφές ότι το ΥΠΠΟ όχι μόνο δεν καταφέρνει τέτοια οικονομικά άλματα, αλλά πολύ περισσότερο δυσκολεύεται ακόμα και στην απορρόφηση δεδομένων χρημάτων, όπως εκείνων των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης. Το ΤΑΠΑ αξιοποίησε μέσω του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας το διακρατικό πρόγραμμα "Intereg".Ηδη όπως μας είπε ο πρόεδρος του ΤΑΠΑ, Γιάννης Σαβαλάνος"έχει εγκριθεί 1,2 δισ. για το Ιόνιο και 300 εκατ. για το Αιγαίο".Ελπίζει ωστόσο ότι θα μπορέσουν να απορροφήσει κι άλλα.

Το πρόγραμμα "Κάστρων Περίπλους" αποτέλεσε και τη βάση μιας διακρατικής συνεργασίας με το Δήμο Βενετίας,που έχει σκοπό η πολιτιστική διαδρομή με άξονα τα κάστρα να συμπεριλάβει ανάλογα μνημεία φρουριακής - οχυρωματικής αρχιτεκτονικής της Ιταλίας και άλλων χωρών της Μεσογείου μέχρι την Κύπρο, ώστε να αναδειχτούν οι ιστορικές και εμπορικές διαδρομές της Αδριατικής -Μεσογείου. Η προοπτική φτάνει μέχρι την Αλβανία, την Κροατία και τη Σλοβενία. Ηδη πάντως το ελληνικό πρόγραμμα παρουσιάστηκε σε έκθεση που έγινε τον Οκτώβρη του 1998 στη Βενετία.

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ