Τον χαρακτήρισαν "Μότσαρτ του καιρού μας",τον κατέταξαν ανάμεσα στους κορυφαίους συνθέτες Σένμπεργκ, Στραβίνσκι και Σοστακόβιτς, επισημαίνοντας ότι "αν υπάρχει μια χαρακτηριστική περίπτωση αγνοημένης μεγαλοφυίας στη μουσική ιστορία του αιώνα μας, αυτή είναι η περίπτωση του Νίκου Σκαλκώτα".Κορυφαίοι μουσικολόγοι και κριτικοί αναγνώρισαν στο πρόσωπο του Νίκου Σκαλκώτα μια εξαιρετική περίπτωση της παγκόσμιας μουσικής δημιουργίας, χωρίς να διστάζουν να πουν πως "ό,τι βγήκε από το χέρι του είναι χρυσάφι". Στη δική του την πατρίδα, όμως, ο συνθέτης που σημάδεψε τη μουσική του αιώνα μας, όσο ζούσε δεν είχε την τύχη που του άξιζε. Το μουσικό κατεστημένο της εποχής του έκανε τα πάντα για να πνίξει αυτή τη διαφορετική "φωνή", καταδικάζοντας τον μεγάλο δημιουργό στο περιθώριο και την απομόνωση. Πενήντα χρόνια συμπληρώνονται φέτος από το θάνατο του προικισμένου με μεγάλο ταλέντο και σπάνια ευαισθησία δημιουργού, που παρά τη σύντομη ζωή του (πέθανε σε ηλικία 45 χρόνων) άφησε πίσω του μια ιδιαίτερα σημαντική μουσική κληρονομιά. Και παρόλο που η φετινή επέτειος προσλαμβάνει το χαρακτήρα "Ετους Σκαλκώτα", απέχουμε πολύ από την ικανοποίηση του μεγάλου χρέους, που ως προτροπή γραφόταν από τον κριτικό Μ. Δούνια, το 1949: "Ας μην αρνηθούμε στον πονεμένο μουσικό, και μετά το θάνατό του, εκείνο που του χρωστούσαμε όσο ζούσε στο πλευρό μας".

Γεννημένος το 1904 στη Χαλκίδα ο Νίκος Σκαλκώτας, μεγάλωσε σε μουσικό περιβάλλον. "Ο μικρός Νίκος, όπως έγραψε ο μαέστρος, πιανίστας και καθηγητής Γιώργος Χατζηνίκος,"βύζαξε", κυριολεκτικά, από τη μητέρα του μαζί με το μητρικό γάλα την πεμπτουσία του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού, ενώ από τη μεριά του πατέρα του, που καταγόταν από την Τήνο, "κληρονόμησε" την ευγενική λεπτότητα της καλλιτεχνικής παράδοσης των νησιών μας". Ο πατέρας του έπαιζε φλάουτο, ενώ ο θείος του Κώστας υπήρξε ο πρώτος του δάσκαλος στη μουσική, μυώντας τον στο βιολί. Σε ηλικία μόλις 5 χρόνων παίρνει τα πρώτα του μουσικά μαθήματα, ενώ στα δέκα του γράφεται στο Ωδείο Αθηνών, στην τάξη του βιολιού του Τόνι Σούλτσε. Συμπληρώνοντας τις σπουδές του, αποσπά το "Χρυσούν μετάλλιον" και λίγο αργότερα, το 1921, φεύγει με υποτροφία για το Βερολίνο, όπου παραμένει για 12 χρόνια. Σπουδάζει στην Ανώτατη Μουσική Ακαδημία βιολί, ενώ από το 1923 στρέφεται αποκλειστικά στη σύνθεση. Μέσα σε μια μοναδική ατμόσφαιρα, η οποία χαρακτηριζόταν από μια ιδιαίτερα έντονη μουσικά δραστηριότητα, ο νεαρός Σκαλκώτας δεν αργεί να συνειδητοποιήσει ότι ο πραγματικός του προορισμός δεν είναι η καριέρα του βιρτουόζου του βιολιού, αλλά η σύνθεση. Το 1927 ο μεγάλος, μα δυσπρόσιτος δάσκαλος της σύνθεσης, Αρνολντ Σένμπεργκ,θα τον χαρακτηρίσει "γεννημένο συνθέτη" και θα τον δεχτεί για μαθητή του. Γύρω στα 1930 ο Σκαλκώτας είναι ήδη αναγνωρισμένος στους μουσικούς κύκλους του Βερολίνου σαν ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους της νεότερης γενιάς των συνθετών. Οπως αναφέρει ο μουσικολόγος, πρόεδρος της "Εταιρείας Φίλων Σκαλκώτα" Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου,"στο Βερολίνο έγραψε περί τις 70 συνθέσεις, από τις οποίες μόνο 11 έχουν βρεθεί μετά το θάνατό του". Οι δραματικές πολιτικές εξελίξεις του 1933 και η άνοδος του ναζισμού στη Γερμανία, τον αναγκάζουν να επιστρέψει στην Ελλάδα, "αφήνοντας, όπως σημειώνει ο Γ. Χατζηνίκος, στη σπιτονοικοκυρά του ενέχυρο - για μερικά ενοίκια που χρωστούσε - την πλούσια μουσική του βιβλιοθήκη και μαζί πολλά χειρόγραφα των συνθέσεών του".

Η επιστροφή του στην Ελλάδα θα σημαδέψει τη μετέπειτα ζωή του. Η έλλειψη κατανόησης και ενθάρρυνσης που συναντά, η ανικανότητα των συμπατριωτών του να παρακολουθήσουν την ιδιοφυία του, τον οδηγούν σε απομόνωση. Το κομφορμιστικό μουσικό περιβάλλον της Αθήνας απορρίπτει το έργο του και τον καταδικάζει στο περιθώριο, στερώντας τον τόπο μας από τη δημιουργική δραστηριότητα ενός εμπνευσμένου και καταρτισμένου καλλιτέχνη. Η συστηματική εκστρατεία των κρατούντων εναντίον του, τον οδήγησε να εργαστεί την υπόλοιπη ζωή του, αν και εξαίρετος βιολιστής, στα τελευταία αναλόγια της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών και αργότερα στις ορχήστρες της Λυρικής και του Ραδιοφώνου."Εζησε, έτσι, αναφέρει ο Γ. Γ. Παπαϊωάννου, περιορισμένα, συνθέτοντας από το 1935 και εξής πυρετωδώς - κυρίως τις νύχτες - κλεισμένος σ' ένα δικό του κόσμο, για ν' αφήσει πάνω από 100 μεγάλα σε έκταση και πολυσύνθετα έργα της "Αθηναϊκής" του περιόδου, που αντιπροσωπεύουν ένα εντελώς προσωπικό ύφος, διάφορο και νέο προς οτιδήποτε γινόταν στην Ευρώπη, με την οποία, εξάλλου, είχε χάσει κάθε επαφή μετά το 1931". Το βάθος της τραγωδίας, που ζούσε εκείνα τα χρόνια ο Ν. Σκαλκώτας, μαρτυρούν τα όσα αναφέρει ο Γ. Γ. Παπαϊωάννου: "Το 1939 ένας υψηλού επιπέδου βιολίστας, Τζων Παπαδόπουλος, ήρθε στην Ελλάδα από το Λένινγκραντ, όπου είχε φοιτήσει στην ίδια τάξη της Ακαδημίας με τον Σοστακόβιτς. Προσελήφθη στην "Κρατική Ορχήστρα Αθηνών" (στον "πρόδρομό" της) και τοποθετήθηκε στα τελευταία αναλόγια στις βιόλες, δηλαδή κοντά στο αναλόγιο του Ν. Σκαλκώτα (τελευταία βιολιά). Το επίπεδο των μουσικών δεν ήταν τότε ιδιαίτερα υψηλό. Οι μουσικοί συχνά χαρακτήριζαν τον Σκαλκώτα "τρελό", μια κι έγραφε "τέτοια" μουσική. Ο Σκαλκώτας κι ο Παπαδόπουλος γρήγορα έγιναν φίλοι, παρατηρώντας πως ανήκαν σε σφαίρες πολύ ανώτερες από των άλλων μουσικών. Ο Σκαλκώτας κάποτε είπε στον Παπαδόπουλο (μαρτυρία του τελευταίου): "Πρόσεξε μην καταλάβουν πως είσαι καλός μουσικός, γιατί θα σε βγάλουν τρελό"".

"Θαυμάζει κανείς, έγραψε την επομένη του θανάτου του συνθέτη ο κριτικός Μίνως Δούνιας,πως αυτός ο καλλιτέχνης, που γνώρισε τόσες τιμές στο μεγαλύτερο, ίσως, τότε μουσικό κέντρο της Ευρώπης, εδώ, στο μικρό τόπο που τον γέννησε, βρέθηκε ξαφνικά στο περιθώριο".

"Ο Σκαλκώτας, σημειώνει ο Γ. Παπαϊωάννου, είναι βαθύτατα Ελληνας μουσικός δημιουργός, αλλά μαζί ξεπερνά κατά πολύ τα στενά όρια του μουσικού περιβάλλοντος του τόπου του, αποκτώντας παγκόσμια σημασία. Και αυτό γιατί μπόρεσε να χτίσει μια εντελώς δική του τεχνική σύνθεση, ένα "σύστημα" με τους δικούς του συνεπείς, απαιτητικούς και πολυσύνθετους κανόνες, που καλύπτει όλες τις παραμέτρους της μουσικής σύνθεσης, δίνοντάς του ένα εύπλαστο εφόδιο για να μορφοποιεί τα μικρά και μεγάλα έργα του. Στην πλειοψηφία των έργων του ακολουθεί ένα δικής του επινόησης δωδεκάφθογγο σύστημα, πιο πολυσύνθετο από του Σένμπεργκ, ενώ σε άλλα έργα του έναν ελεύθερο σειραϊσμό. Δοκιμάζει δε συνεχώς, ακόμη και στα τονικά ή τροπικά έργα του, τεχνικές (τουλάχιστον 12) για να ενσωματώνει στη μουσική του στοιχεία ελληνικής δημοτικής μουσικής".

Σε περισσότερες από 170 συνθέσεις αριθμεί το έργο του Ν. Σκαλκώτα (έργα για ορχήστρα, μπαλέτα, μουσική δωματίου, έργα για πιάνο, φωνητική μουσική κ. ά.), 110 από τις οποίες σώζονται στο Αρχείο Σκαλκώτα. Εργα, που μέχρι το θάνατό του παρέμειναν άπαιχτα, αδημοσίευτα και σχεδόν άγνωστα. Η "ανακάλυψή" τους, όπως αναφέρει ο Γ. Γ. Παπαϊωάννου, χαιρετίστηκε ως διεθνές γεγονός της σύγχρονης μουσικής. Χάρη στις προσπάθειες της "Εταιρείας Φίλων Σκαλκώτα", πολλά από τα έργα του συνθέτη έχουν εκδοθεί, εκτελεστεί και ηχογραφηθεί, δίνοντας τη δυνατότητα στο κοινό να έρθει σε επαφή με την ευρηματική, πρωτότυπη, πολυσύνθετη γραφή ενός από τις κορυφαίες δημιουργικές μορφές του αιώνα μας διεθνώς. Παρ' όλα αυτά μέρος του έργου του παραμένει σε μεγάλο βαθμό άγνωστο, γεγονός που στερεί τη δυνατότητα μιας συνολικότερης γνωριμίας με τη δημιουργία του αξιοθαύμαστου συνθέτη.

Ας ελπίσουμε ότι φέτος, έστω και χάριν επετείου, το ελληνικό κοινό θα έχει την ευκαιρία να γνωριστεί περισσότερο και ουσιαστικότερα με το έργο του. Την περασμένη Τετάρτη η Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ πραγματοποίησε συναυλία με έργα αποκλειστικά δικά του, ενώ "Τιμώντας τον Νίκο Σκαλκώτα" είναι ο τίτλος του "5ου Γερμανικού Φεστιβάλ Πιάνου", που αρχίζει αύριο (8.30μμ), στο "Ινστιτούτο Γκαίτε" (Ομήρου 14-16). Το φεστιβάλ θα διαρκέσει μέχρι τις 13 του Μάρτη και περιλαμβάνει έξι συναυλίες νέων και καταξιωμένων Γερμανών σολίστ του πιάνου με έργα του Ν. Σκαλκώτα (από τα 32 κομμάτια για πιάνο), αλλά και άλλων δημιουργών.

Ρουμπίνη ΣΟΥΛΗ