Η υπογραφή πριν από μερικές μέρες της συμφωνίας για την κατασκευή του Διεθνούς Θερμοπυρηνικού Πειραματικού Αντιδραστήρα (ITER), έδωσε τέλος στη διελκυστίνδα διάρκειας πολλών ετών για τον τόπο κατασκευής του και άνοιξε το δρόμο, για να προχωρήσει η υπόθεση αξιοποίησης της πυρηνικής ενέργειας από σύντηξη, που βραδυπορεί εδώ και δεκαετίες.

Καύσιμο για τους θερμοπυρηνικούς αντιδραστήρες είναι το δευτέριο και το τρίτιο, δύο ισότοπα του υδρογόνου. Το πρώτο υπάρχει σε συγκέντρωση 35 χιλιοστών του γραμμαρίου σε κάθε λίτρο νερού, ενώ το δεύτερο μπορεί να κατασκευαστεί εύκολα μέσα στον ίδιο τον αντιδραστήρα, από λίθιο, που επίσης υπάρχει σε μεγάλες ποσότητες στο στερεό φλοιό της Γης, αλλά και στη θάλασσα. Η ενέργεια που απελευθερώνεται κατά τη σύντηξη είναι πολλαπλάσια εκείνης που απελευθερώνεται κατά τη σχάση. Ετσι, κάθε λίτρο νερού έχει ποσότητα δευτερίου που αντιστοιχεί σε 340 λίτρα βενζίνης! Υπολογίζεται ότι το δευτέριο και το λίθιο επαρκούν για να καλύπτουν τις σημερινές ανάγκες παραγωγής ενέργειας στον πλανήτη μας επί εκατομμύρια χρόνια. Πέρα από πρακτικά ανεξάντλητα, τα καύσιμα της σύντηξης είναι διαθέσιμα σε όλους, εξαλείφοντας την ενεργειακή εξάρτηση. Εμπόδιο για τις μικρές χώρες παραμένει το γεγονός ότι το κόστος κατασκευής ενός θερμοπυρηνικού εργοστασίου θα είναι τεράστιο.

Το δευτέριο και το λίθιο δεν είναι ραδιενεργές ουσίες. Από τη μεταξύ τους αντίδραση παράγεται επίσης μη ραδιενεργό ήλιο. Μέσα στον αντιδραστήρα υπάρχει ποσότητα καυσίμων για να λειτουργήσει μόνο για μερικά δευτερόλεπτα. Επειδή δε γίνεται αλυσιδωτή αντίδραση δεν μπορεί να εκραγεί πυρηνικά ο αντιδραστήρας. Ακόμα κι αν γίνει συμβατική έκρηξη από δολιοφθορά ή ατύχημα, το τρίτιο (το μόνο ραδιενεργό υλικό στον αντιδραστήρα) που θα απελευθερωθεί είναι ελάχιστο, διασπάται σχετικά γρήγορα και έχει ελάχιστη ακτινοβολία, με αποτέλεσμα να μην είναι απαραίτητη καμιά μετακίνηση πληθυσμού. Το μόνο ραδιενεργό κατάλοιπο μετά τη λήξη του ωφέλιμου χρόνου λειτουργίας του εργοστασίου (υπολογίζεται σε 3 ή 4 δεκαετίες) θα είναι τα ίδια τα υλικά κατασκευής του αντιδραστήρα. Και αυτά όμως θα έχουν χαμηλού επιπέδου ακτινοβολία και μέσα σε 100 χρόνια θα είναι το ίδιο αδρανή όπως και η στάχτη που απομένει από την καύση του λιγνίτη ή άλλων μορφών άνθρακα στα θερμοηλεκτρικά εργοστάσια.

Οι αντιδραστήρες σύντηξης δεν παράγουν κανένα αέριο του θερμοκηπίου. Ενα εργοστάσιο ισχύος 1.000 μεγαβάτ θα παράγει σε ένα χρόνο μόλις 250 κιλά ηλίου, ενώ ένα θερμοηλεκτρικό εργοστάσιο της ίδιας ισχύος παράγει 7,2 εκατομμύρια τόνους διοξειδίου του άνθρακα και 5.800 τόνους διοξειδίου του θείου. Επιπλέον, οι αντιδραστήρες σύντηξης δεν μπορούν να αξιοποιηθούν για την κατασκευή πυρηνικών όπλων, όπως άλλωστε αποδεικνύει ο εντελώς ανοιχτός χαρακτήρας της σχετικής έρευνας από χώρες με αντιτιθέμενα συμφέροντα.

Ο ITER θα κατασκευαστεί με βάση το πρότυπο Τόκαμακ (δακτυλιοειδής αντιδραστήρας) που αναπτύχθηκε από τη Σοβιετική Ενωση τη δεκαετία του 1960 και τελειοποιήθηκε από τη διεθνή έρευνα των τελευταίων δεκαετιών. Εχει ένα δακτυλιοειδή επιμήκη θάλαμο πλάσματος (πλάσμα λέγεται η τέταρτη κατάσταση στην οποία περιέρχεται η ύλη σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες), το οποίο περιορίζεται από ισχυρά μαγνητικά πεδία, που δημιουργούν υπεραγώγιμοι μαγνήτες, ώστε να μην ακουμπήσει στα τοιχώματα και τα λιώσει. Η ίδια αντίδραση σύντηξης γίνεται στον πυρήνα του Ηλιου σε θερμοκρασία μερικών εκατομμυρίων βαθμών, αλλά υπό τεράστια πίεση. Για να αντισταθμιστεί η χαμηλή πίεση, η θερμοκρασία του πλάσματος στον ITER θα ξεπερνά τα 100 εκατομμύρια βαθμούς Κελσίου!

Ανεξάρτητα από τους λόγους και τα βαθύτερα κίνητρα της τότε ηγεσίας της ΕΣΣΔ, ήταν και πάλι η Σοβιετική Ενωση που πρότεινε το 1986 το σχηματισμό της κοινοπραξίας ITER, απαρτιζόμενης αρχικά από τέσσερις χώρες, στην οποία προσχώρησαν (και αποχώρησαν) και άλλοι εταίροι, για να φτάσουμε στην απόφαση της 21ης Νοέμβρη 2006, την οποία υπογράφουν η ΕΕ (που χρηματοδοτεί το έργο κατά το ήμισυ), η Ρωσία, οι ΗΠΑ, η Κίνα, η Ινδία, η Ιαπωνία και η Νότια Κορέα. Τον πειραματικό ITER, που θα είναι ο πρώτος αντιδραστήρας σύντηξης που θα παράγει πολλαπλάσια ενέργεια απ' αυτή που θα καταναλώνει για τη λειτουργία του, θα ακολουθήσει ο ακόμα μεγαλύτερος πιλοτικός DEMO με αναμενόμενη περίοδο ολοκλήρωσής του τη δεκαετία του 2040. Ο αντιδραστήρας αυτός θα δείξει κατά πόσον είναι εκμεταλλεύσιμος αυτός ο τρόπος παραγωγής ενέργειας.

Θα μπορούσε να είναι σύμπτωση το γεγονός ότι η παραγωγική αξιοποίηση αυτής της θαυμαστής νέας τεχνολογίας προβλέπεται να ξεκινήσει την περίοδο που θα αρχίσουν να εξαντλούνται τα εύκολα εξορύξιμα κοιτάσματα ορυκτών καυσίμων. Η «σύμπτωση» όμως γίνεται πολύ παράξενη, αν αξιολογηθεί παράλληλα η στάση χωρών όπως οι ΗΠΑ, που διαθέτουν μεγάλα πετρελαϊκά μονοπώλια. Οταν η αποστολή ανθρώπου στη Σελήνη απαίτησε μόλις μια δεκαετία, αλλά πολλά δισεκατομμύρια δολάρια, η χρηματοδότηση της έρευνας για τη σύντηξη γίνεται με το σταγονόμετρο. Οι ΗΠΑ αποχώρησαν από τη διεθνή συνεργασία ITER το 1999 και επέστρεψαν μόλις το 2003, όταν είδαν ότι οι υπόλοιποι εταίροι είναι αποφασισμένοι να συνεχίσουν. Η χρηματοδότησή τους περιορίζεται σε λιγότερο από το 10% και είναι ίδια με αυτήν που προσφέρει η Νότια Κορέα. Χωρίς κεντρικό σχεδιασμό και με πρώτο μέλημα την οικονομία της αγοράς, ανάλογα μικρή είναι και η χρηματοδότηση από κράτη και ιδιώτες της έρευνας για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ηλιακή, αιολική κτλ.) και δεν αποκλείεται να μειωθεί παραπέρα εξαιτίας των προσδοκιών από τη σύντηξη.

Η ενέργεια από πυρηνική σύντηξη μπορεί πραγματικά να είναι φτηνή και διαθέσιμη σε όλους τους λαούς. Αν, όμως, γίνει κι αυτή αντικείμενο εκμετάλλευσης των μονοπωλίων, τότε δεν πρέπει να ελπίζει κανείς ότι θα αποτελέσει τίποτα περισσότερο από το νέο πεδίο δράσης κάποιων πολυεθνικών, πιθανώς των ίδιων των πρώην πετρελαιάδων. Η πυρηνική σύντηξη μπορεί να γίνει ενεργειακός κινητήρας της σοσιαλιστικής ανάπτυξης, αλλά δεν μπορεί να φέρει αυτόματα το σοσιαλισμό, μέσω κάποιας δήθεν αφθονίας για όλους. Η αξιοποίηση για το καλύτερο ή το χειρότερο, αυτής της θαυμαστής τεχνολογίας, όπως και τόσων άλλων στο παρελθόν, είναι ζήτημα των τέτοιων ή άλλων παραγωγικών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων.