Το τελευταίο διάστημα παρατηρείται έντονη κινητικότητα στο ζήτημα της επιστροφής αντικειμένων της πολιτιστικής κληρονομιάς στις χώρες προέλευσής τους, κυρίως σε πολιτικό επίπεδο. Αυτή η κινητικότητα έχει και πρακτικό αντίκρισμα το οποίο, σε ό,τι αφορά στην Ελλάδα, εκφράστηκε με «μαζικές» - σε σχέση με το παρελθόν - επιστροφές αρχαίων αντικειμένων από το περιβόητο Μουσείο Γκετί του Λος Αντζελες, γεγονός που ανεβάζει τους τόνους της κυβέρνησης στο θέμα της επιστροφής των Γλυπτών του Παρθενώνα.

Υπάρχει πλήθος παραμέτρων στο μείζον θέμα της επιστροφής κλεμμένων πολιτιστικών θησαυρών στον τόπο τους, κάθε μια από τις οποίες ξεχωριστά μπορεί να μη δείχνει τόσο σημαντική μπροστά στο κύριο - δηλαδή την επιστροφή - αλλά που όλες μαζί ιδωμένες δημιουργούν προβληματισμούς για το αν πρόκειται πραγματικά για αλλαγή στάσης των μεγάλων μουσείων παγκοσμίως (βεβαίως και των κυβερνήσεών τους) ή πρόκειται για ένα είδος «ελιγμού» μπροστά στην υπαρκτή δυναμική που υπάρχει διεθνώς, κυρίως από την επιστημονική κοινότητα, για να τεθεί έστω ένα «φρένο» στη λεηλασία των πολιτισμών. Διότι αυτή η λεηλασία δεν είναι... «φυσικό φαινόμενο», αλλά αποτέλεσμα του πολιτιστικού ιμπεριαλισμού και ως τέτοιο, μόνο με την εξάλειψη της αιτίας θα πάψει να υφίσταται.

Στην ομιλία του τον περασμένο Μάρτη, κατά την επίσημη παρουσίαση του χρυσού μακεδονικού στεφανιού και του μαρμάρινου αγάλματος κόρης που επεστράφησαν στην Ελλάδα από το Μουσείο Γκετί, ο υπουργός Πολιτισμού, Γ. Βουλγαράκης, σημείωνε μεταξύ άλλων: «Η εποχή που τα ξένα μουσεία και οι ιδιώτες συλλέκτες αγόραζαν ανεξέλεγκτα αρχαιότητες από μια γκρίζα αγορά έχει παρέλθει. Σήμερα φυσάει ένας καινούριος άνεμος. Ολο και περισσότερα μουσεία υιοθετούν αυστηρότερους ηθικούς κώδικες απόκτησης πολιτιστικών αγαθών (...) Να καταστεί σαφές ότι αυτή η νέα εποχή, η νέα ηθική θα έλεγα, που συμβαδίζει με το πνεύμα και τις απαιτήσεις των καιρών, δεν έρχεται σε αντίθεση με τα υγιή συμφέροντα των μεγάλων Μουσείων του κόσμου. Εχουν και τα ίδια συνειδητοποιήσει ότι πρέπει να χαραχτεί μια διαχωριστική γραμμή με τις πρακτικές του παρελθόντος(...) Δεν έχουμε, άλλωστε σκοπό να αδειάσουμε τις προθήκες τους, να διεκδικήσουμε οτιδήποτε είναι ελληνικό. Διεκδικούμε μόνον εκείνα τα αντικείμενα, για τα οποία υπάρχουν αποδείξεις παράνομης κτήσης και εξαγωγής από τη χώρα. Ομως, η διακίνηση των αρχαιοτήτων πρέπει να υπακούει σε ηθικούς κώδικες και νομικούς κανόνες. Και αυτή η θέση μας είναι αδιαπραγμάτευτη».

Αν εξαιρέσουμε τα ρητορικά ιδεολογήματα περί «ηθικών κωδίκων» σε συνθήκες ιμπεριαλισμού, το παραπάνω απόσπασμα επιχειρεί να δημιουργήσει μια «εικόνα» που εν πολλοίς είναι «μαγική». Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμία «νέα εποχή» και κανένας «καινούριος άνεμος» δε «φυσά» στα κεφάλια των επιτρόπων του Βρετανικού ή του Μητροπολιτικού Μουσείου της Ν. Υόρκης. Ακριβώς πριν τέσσερα χρόνια, 18 από τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου συνυπέγραψαν ανακοίνωση στην οποία, μεταξύ άλλων, αναφερόταν ότι «το δέος όλων απέναντι στον αρχαίο πολιτισμό δε θα ήταν τόσο μεγάλο σήμερα, αν δεν υπήρχε η επίδραση των αντικειμένων που άφησε πίσω του, τα οποία αποδόθηκαν στο κοινό, μέσω της πρόσβασής του στα μεγάλα μουσεία» (...) «πρέπει να αναλογιστούμε τις καταστροφικές συνέπειες της επιστροφής, συνέπειες που υπονομεύουν το χαρακτήρα και την προσφορά αυτών που ονομάζονται διεθνή μουσεία». Πιο απλά: «Δεν επιστρέφουμε τίποτα».

Τι άλλαξε έκτοτε; Κυρίως ήρθαν στο φως «καραμπινάτες» αρχαιοκαπηλικές υποθέσεις όπως αυτή που εμπλέκει το Μουσείο Γκετί και την πρώην έφορό του που είναι υπόδικη στην Ιταλία, οι προσπάθειες της τελευταίας που παλεύει δικαστικά κάποιες επιστροφές, η «αφύπνιση» της Αιγύπτου. Τέτοια γεγονότα όμως υπήρχαν πάντα. Την ίδια εποχή που το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης υπέγραφε αυτή την ανακοίνωση, είχε ήδη επιστρέψει στις αιγυπτιακές αρχές γλυπτό ηλικίας 3.300 ετών, το οποίο είχε κλαπεί πριν από 60 χρόνια από κατάστημα στην περιοχή των Πυραμίδων. Το 1993 επέστρεψε το 1993 στην Τουρκία 363 αντικείμενα από χρυσό και ασήμι, πίνακες και γλυπτά... μόνο αφού έχασε την υπόθεση στα δικαστήρια.

Ο... «νέος άνεμος» δεν εμπόδισε το Βρετανικό Μουσείο να απαιτεί πρόσφατα να του αναγνωρίσει η Ελλάδα... «ιδιοκτησιακό» καθεστώς στα Γλυπτά απλώς για να τα δανείσει, ούτε εμπόδισε το Μητροπολιτικό να εγκαινιάσει νέες πτέρυγες με ελληνικές και ρωμαϊκές αρχαιότητες... «αμφιβόλου προελεύσεως». Και βέβαια, η τακτική των «ανταλλαγμάτων» έναντι των επιστροφών εξακολουθεί να αποτελεί την πάγια, όσο και κυνική, τακτική των μεγάλων μουσείων. Κάποιος καλοπροαίρετος θα αντέτεινε: «Ο,τι παίρνεις πίσω καλό είναι». Σαφώς. Πόσο μακριά είναι όμως αυτή η παραδοχή από τις προπαγανδιστικές ρητορείες που επιχειρούν να καλύψουν τα συνεχιζόμενα εγκλήματα του ιμπεριαλισμού και στον πολιτισμό;