Εγραφα την προηγούμενη Κυριακή ότι ο «ανθρωπογενής χώρος» αυτός που διαμορφώνεται, δηλαδή, με την παρέμβαση της ανθρώπινης εργασίας, αποτελεί ένα σύνολο πληροφοριών, άρα ένα σύνολο στοιχείων παιδείας. Υπάρχει όμως και ένας άλλος «χώρος», είναι εκείνος που ορίζεται και διαμορφώνεται, επίσης, από την παρουσία και τη δράση φυσικών δυνάμεων, το φυσικό περιβάλλον. Αυτό που συνηθίσαμε να το χαρακτηρίζουμε ως τοπίο. Ολα αυτά τα στοιχεία συνιστούν πληροφορίες. Είναι, επομένως, στοιχεία παιδείας. Δημοσιοποιούν νοήματα, επιστημονικές απόψεις, κοινωνιολογικές αναφορές. Πολλές φορές συνιστούν κριτική, τρόπους συμβιβασμών και παραχωρήσεων. Δημοσιοποιούν, με άλλα λόγια, εμπειρίες ιστορικές. Μεταφέρουν στη συνείδησή μας και αρχειοθετούν εκεί μέσα τα σχήματα, τους ήχους, τις οσμές και την κίνηση, τη δημιουργία και τον αφανισμό που δίνουν το ιστορικό νόημα αυτών που μας περιβάλλουν. Ο τρόπος, λοιπόν, που συμπεριφέρεται κανείς μέσα στο «χώρο» αποκαλύπτει την περιβαλλοντική του παιδεία. Αποκαλύπτει, με άλλα λόγια, τη σχέση που έχει με το ανόργανο ή το οργανικό «άλλο». Το χαρακτήρα και το περιεχόμενο που έχει αυτή η σχέση. Το οικολογικό κίνημα, π.χ., θα μπορούσε να είναι ένας υποσύστημα παιδείας και όσα αυτό προπαγανδίζει και προωθεί θα μπορούσαν να είναι μια συγκεκριμένη μορφή παιδείας. Οπως ακριβώς και η αρχιτεκτονική οργάνωση ενός χώρου, οι κατασκευές που λειτουργούν στο πλαίσιο ενός κοινωνικού σχηματισμού διεκπεραιώνοντας ποικίλες χρήσεις παράγουν πληροφορίες, άρα στοιχεία παιδείας.

Ενα άλλο πεδίο παραγωγής «παιδείας» είναι τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, δυναμικοί μηχανισμοί που υποκαθιστούν με αποτελεσματικό τρόπο την Εκπαίδευση. Μάλιστα, με τη διαδικασία των προγραμμάτων και της συγκεκριμένης θεματολογίας που ακολουθούν, αποκτούν ακόμα και το χαρακτήρα του «σχολείου». Επιβάλλουν πρότυπα συμπεριφοράς, ενημερώνουν, αναλύουν, σχολιάζουν και αντιμετωπίζουν τους θεατές, αναγνώστες και ακροατές τους σαν απρόσωπους μαθητές. Χωρίς να τους διακρίνουν σε κατηγορίες με βάση την ηλικία, το φύλο, τη μόρφωση και την κοινωνική προέλευση δημιουργώντας έτσι μ' αυτούς μια μαζική σχέση μέσα από την οποία αναγκαστικά προκύπτει μια συγκεκριμένη μορφή επικοινωνιακής παιδείας. Μιας «παιδείας», φυσικά, που δεν παραμένει παθητικό στοιχείο της προσωπικότητας του κοινωνικού υποκειμένου, αλλά μετατρέπεται σε πρότυπο συμπεριφοράς. Δε θα ήταν, μάλιστα, υπερβολή, αν ισχυριζόμουν πως είναι δυνατό να διακρίνουμε στον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρονται οι άνθρωποι, τις πηγές «ενημέρωσής» τους.

Ενα άλλο πεδίο, όπου θα μπορούσε κανείς να εντοπίσει και να περιγράψει στοιχεία παιδείας είναι γενικώς η «Ψυχαγωγία», με όλες τις μορφές που αυτή αναπτύσσεται ως στοιχείο του πολιτισμού μας. Και όταν μιλώ για ψυχαγωγία αναφέρομαι σε όλους τους τρόπους καλλιτεχνικής έκφρασης, στον αθλητισμό, στη διασκέδαση, στη μόδα. Μιλώ, επομένως, για διαδικασίες που παράγουν συγκεκριμένες πληροφορίες και που αναφέρονται σε δημιουργούς, σε παράγοντες κοινωνικής δράσης, σε προγράμματα άσκησης και προετοιμασίας, σε επιχειρηματολογίες που προσπαθούν να νομιμοποιήσουν τη μια ή την άλλη συμπεριφορά. Αναφέρονται σε τρόπους ζωής, οργάνωσης, αισθητικής θεωρίας, ακόμα και φιλοσοφικών θέσεων. Τα περιεχόμενα μιας πινακοθήκης ή ενός μουσείου συνιστούν συγκεκριμένα στοιχεία παιδείας. Το ίδιο και τα «δρώμενα» μέσα σε ένα γήπεδο, σε μια αίθουσα πλειστηριασμών, σε μια σάλα επίδειξης μόδας, στη σκηνή ενός θεάτρου, στη μισοφωτισμένη αίθουσα μιας ταβέρνας.