Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι οι κλασικοί του μαρξισμού - λενινισμού ασχολήθηκαν με το συγκεκριμένο ζήτημα, με πρώτο τον Μαρξ. Ο Ενγκελς έλεγε ότι ο Μαρξ ήταν ο πρώτος που δίδαξε στο προλεταριάτο τη «συνείδηση της θέσης του και των αναγκών του, τη συνείδηση των όρων της χειραφέτησής του». (Φ. Ενγκελς, «Αναμνήσεις για τον Μαρξ», σελ.10, εκδόσεις «Γκούτεμπεργκ»). Επομένως, η μελέτη της κατάστασης της εργατικής τάξης, ενδιαφέρει από την άποψη της συνείδησης της εργατικής τάξης και των όρων χειραφέτησής της, δηλαδή των όρων που θα αποτινάξει το ζυγό της εκμετάλλευσης.
Ετσι, στις σύγχρονες συνθήκες του ανώτατου σταδίου του καπιταλισμού, της κυριαρχίας του χρηματιστικού κεφαλαίου, η κατάσταση της εργατικής τάξης χειροτερεύει και ας παρουσιάζουν το αντίθετο τα προπαγανδιστικά επιτελεία της άρχουσας τάξης. Ο μηχανισμός της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης έγινε πολύ πιο εκλεπτυσμένος, ενώ η συνένωση της δύναμης των μονοπωλίων με το κράτος επιδεινώνει ακόμη περισσότερο τη θέση της εργατικής τάξης. Το κράτος ρυθμίζει τις σχέσεις εργασίας - κεφαλαίου, το ασφαλιστικό σύστημα, τις κοινωνικές δαπάνες, έτσι που να αυξάνει την εκμετάλλευση. Αλλωστε, οι διαβόητες αναδιαρθρώσεις, σ' αυτό αποσκοπούν.
«Η κατάσταση της εργατικής τάξης ορίζεται σαν μία διαδικασία αλλαγής και εξέλιξης των παραγόντων και φαινομένων, που, σε τελευταία ανάλυση, καθορίζουν την παραγωγή και αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Το σύνολο όλων αυτών των όρων, δεικτών, παραγόντων, στην αλληλεξάρτησή τους, καθορίζει τη συγκεκριμένη κατάσταση της εργατικής τάξης σε κάθε χώρα και την Ελλάδα στη δοσμένη βαθμίδα ανάπτυξης του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού.
Η κατάσταση της εργατικής τάξης καθορίζεται από τους παρακάτω παράγοντες:
*Το βαθμό ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων.
*Την αριθμητική δύναμη της εργατικής τάξης, το ειδικό της βάρος στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό, το βαθμό συγκέντρωσης, οργάνωσης και συνειδητοποίησης της ιστορικής της αποστολής.
*Την κατανομή και ανακατανομή του εθνικού εισοδήματος.
*Το επίπεδο της απασχόλησης της εργατικής τάξης.
*Τις διαστάσεις και την πορεία της εξέλιξης της ανεργίας.
*Την κίνηση του μισθού εργασίας, ονομαστικού και ιδιαίτερα του πραγματικού, και τη σύνθεσή του (δηλαδή, αν η σύνθεση των εισοδημάτων της εργατικής οικογένειας αποτελείται από τις αποδοχές μόνο του οικογενειάρχη ή και των μελών της οικογένειας).
* Τις συνθήκες εργασίας στις επιχειρήσεις και στα εργοστάσια (μέτρα ασφάλειας, εργατικά ατυχήματα, τήρηση των απαιτήσεων υγιεινής).
*Τις αλλαγές στους όρους αγοραπωλησίας και απασχόλησης της εργατικής δύναμης (Πολιτική της κυβέρνησης, Συνθήκη Μάαστριχτ, Λευκή Βίβλος κλπ).
* Το μέγεθος του εργάσιμου και ελεύθερου χρόνου.
*Το βαθμό εκμετάλλευσης και της εντατικότητας της εργασίας.
*Το βαθμό εξασφάλισης τροφίμων, ρουχισμού, κατοικίας κλπ.
*Το βαθμό κάλυψης και ικανοποίησης των κοινωνικών ασφαλίσεων και της ιατρικής περίθαλψης.
*Τη νοσηρότητα, θνησιμότητα και τις γεννήσεις στον εργατικό πληθυσμό.
*Την κατάσταση και την πορεία της οικονομίας.
*Τη στρατιωτικοποίηση και τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους.
*Την εσωτερική και διεθνή πολιτική κατάσταση.
*Την ταξική πάλη.
Ολοι αυτοί οι παράγοντες, παρμένοι μαζί στην αλληλοσύνδεση και την αλληλεξάρτησή τους, προσδιορίζουν τη θέση της εργατικής τάξης στη διαδικασία της εργασίας και τη ζωή της συνολικά, δηλαδή την κατάσταση, στην οποία βρίσκεται το προλεταριάτο στη δοσμένη περίοδο». (Από τη μελέτη του Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών, (ΚΜΕ), «Προσεγγίσεις στην κατάσταση της εργατικής τάξης στην Ελλάδα», έκδοση «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 20-21).