Υπάρχουν στιγμές αυτής της ιστορίας και πρόσωπα, που, συνειδητά, 52 χρόνια μετά, δεν αναφέρονται σ' αυτό το ρεπορτάζ. Είμαστε, ήδη, στον Οκτώβρη του '48. Εχουν αρχίσει οι «εκκαθαριστικές». Στο σπίτι φτάνει κλήση για να παρουσιαστεί στο στρατό. Σε ποιο στρατό; Επαφή με Ταΰγετο για να ανέβει. «Μην το κουνήσεις. Εχουν κοπεί οι συνδέσεις. Πήγαινε φόρα τα και μετά ό,τι καταλάβεις...».

«Η αγωνία μου ήταν στο χώρισμα. Εκείνους, που ήταν να πάνε για το Μακρονήσι, τους δίνανε στολή αγγλική, παλιά. Εκείνους, που ήταν της εμπιστοσύνης, τους δίνανε αμερικάνικη, ωραία κασμίρια. Για τη Μακρόνησο είχα μάθει. Ηρθε ο αστυνόμος με τον κατάλογο. "Ποιοι είναι κομμουνιστές, πρόεδρε;". "Ε, τι κομμουνιστές, παιδιά ήτανε, δουλεύουνε τώρα, φτώχεια...". "Μα, πώς, του Βάγια ο γιος;". "Τι κομμουνιστής; παιδί ήτανε, δουλεύει. Φτώχεια". Εμαθα μετά ότι μπροστά στον πρόεδρο ο αστυνόμος έσβησε την κόκκινη μπογιά απ' τ' όνομα. Φτάνω, λοιπόν, στους δύο σωρούς. Αριστερά τα αγγλικά και δεξιά τα αμερικάνικα. "Πού να πάρω;". "Από κει, αμερικάνικα"».

Και να στον αστικό στρατό! Γύρω τα στρατοδικεία δικάζουν στο σωρό. Οι εκτελέσεις καθημερινές. Τα «Γιαννάκια» τα στέλνανε για εκπαίδευση δίπλα στο εκτελεστικό απόσπασμα. «Θυμάμαι ακόμα ένα χέρι μαύρο που εξείχε πάνω απ' το χώμα, έτσι πρόχειρα που τους θάβανε». Είναι Απρίλης του '49. Τον πλησιάζει κάποιος. «Μη φοβάσαι ρε, κομμουνιστής είμαι. Εχω Μακρονησιώτη». Αποδείχτηκε εντάξει. Δρόμο για το μέτωπο. Εφτά του Μάη τελευταία έξοδος. Μετά Φιλιππιάδα, τρόμος, Μπιζάνι, Γιάννενα, πρώτες μάχες, Κόνιτσα κι από κει στο Γράμμο. Εκπαίδευση στ' αμερικάνικα όπλα. Ηθικό πεσμένο. Από τους 150 του λόχου, στον οποίο πήγαν οι «Γιαννάκηδες», είχαν μείνει μόνο 27. Πύργος Στράτσανης: «Κατάμαυρη η πέτρα απ' τα κοράκια», άθαφτοι οι νεκροί. Απόφαση. 31 Μάη το τελευταίο γράμμα στον πατέρα. «Είχα πάρει απόφαση πως θα φύγω, τον τρόπο, θα μπω στη νεκρή ζώνη...». Αναποδιές της τελευταίας στιγμής. «Με στέλνουν στο πολυβολείο στο αντέρεισμα πάνω απ' το Σαραντάπορο, για την πρώτη μου βολή. Τη νύχτα άστραψε ο τόπος». Τεχνάσματα για να μη ρίξει. «Ολη κι όλη μια τροχιοδεικτική». Την άλλη μέρα, η είδηση απλώνεται: Χτυπάει ο ΔΣΕ το καλύτερο οχυρό του Γράμμου, το Πάτωμα! Αρχισε η μεγάλη μάχη, μας μαζεύουν για πολυβολεία. Τονωτική ένεση: Το πήρανε το Πάτωμα οι αντάρτες. «Κάνω το βήμα. Εφτά το βράδυ σκοτεινιάζει. Ξέχασα και τις νάρκες, τα ξέχασα όλα. Τρέχω. Περνάω. Βγάζω το στέμμα απ' το δίκοχο. Εκεί πήρα τη δεύτερη ανάσα της ζωής μου. Ανεβαίνω προς τη μεριά των ανταρτών. Ψάχνω να βρω τόπο να κοιμηθώ. Κάτι όνειρα όλη τη νύχτα. Ολο πανηγύρια. Την άλλη μέρα, ρίζα τη ρίζα, πέτρα την πέτρα, φτάνω κοντά. "Ρε σύντροφοι", τίποτα». Δρόμο για τον Αγ. Χριστόφορο. Στο εκκλησάκι σκηνές απείρου κάλλους, καθώς τον περνούν αρχικά για τον σύνδεσμο του 10ου που περίμεναν και αμέσως μετά κατσάδα: «Γιατί δεν έφερες κι άλλους;». «Θα 'ρθουνε...».

Ηταν ήδη αλλού... Πρώτη του μάχη στις 2 Ιούλη του '49, «τη μέρα που πέθανε ο Δημητρόφ», λέει σήμερα. Στις 5 Ιούλη είναι αυτός ο ίδιος, που, από δω μεριά πια, στον Αϊ - Λια κάνει διαφώτιση, φωνάζοντας στους φαντάρους του αστικού στρατού. Σε ποιους; Στον ίδιο του το λόχο! «Γιατί πολεμάτε, για ποιον πολεμάτε, οι Αμερικάνοι κυριαρχούν, γυρίστε τα όπλα. Τρώμε τις σάρκες μας, παιδιά του λαού». «Λέγε, λέγε, σ' ακούμε!». «Μέχρι που βράχνιασα». Την άλλη μέρα, λιώσανε και οι πέτρες... 29 Αυγούστου πέρασε μέσα με τους τελευταίους. «Απ' το Πληκάτι...».

Σ' άλλο κόσμο, άλλη υποδοχή, άλλη συγκίνηση. Αλλη ζωή. Μέχρι το 1990. Απ' τους τελευταίους.