Ενα από τα πιο χαρακτηριστικά μοναστηριακά συγκροτήματα, συνδεδεμένο με την πρωτεύουσα του Βυζαντίου, την Κωνσταντινούπολη, βρίσκεται στη Χίο. Κόσμημα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και της τέχνης του ψηφιδωτού και μοναδικό χειροπιαστό ιστορικό ντοκουμέντο για το Βυζάντιο και την αυτοκρατορική αυλή τον 11ο αι. Η Νέα Μόνη Χίου στάθηκε πάντα πρόκληση για τους μελετητές του Βυζαντίου, αφού η ίδρυσή της, ο χρόνος, ο τόπος, η αιτία και ακόμα οι αρχιτεκτονικές και οι διακοσμητικές λύσεις σηματοδοτούν όλα όσα συνέβαιναν εκείνη την εποχή στο παλάτι και στη διοίκηση.

Η Μονή, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, ιδρύθηκε την περίοδο 1042 - 1056, από τις αυτοκράτειρες Ζωή και Θεοδώρα και τον τρίτο σύζυγο της Ζωής Κωνσταντίνο Θ' Μονομάχο. Συνδέεται, άραγε, με όλα εκείνα τα ιδρύματα των Βυζαντινών αυτοκρατόρων, με τα οποία επισήμαναν τη θεόσταλτη εξουσία τους; Ηταν μία ακόμα «επιχείρηση»; Μήπως πρόκειται για ένα ακόμη δείγμα προσωπικής προβολής, έξαρσης του αυτοκρατορικού γοήτρου και, τελικά, άμετρης σπατάλης; Μήπως, τελικά, είναι η δήλωση στον ελλαδικό νησιωτικό χώρο της ευμάρειας, που επικρατούσε εκείνη την περίοδο στην πρωτεύουσα, μετά τις νικηφόρες εκστρατείες του Βασιλείου Β` του Βουλγαροκτόνου, της ανόδου της αστικής αριστοκρατίας, των παροχών και καινοτομιών στον κοινωνικό και πολιτικό χώρο; Οι επιστήμονες δεν έχουν κλείσει αυτή τη συζήτηση.

Η ίδρυση, πάντως, της Νέας Μονής Χίου οφείλεται, σύμφωνα με τη μοναχική παράδοση, στην προφητεία προς τον Κων/νο Θ' Μονομάχο, το 1035, από τρεις αναχωρητές ασκητές, όταν ήταν εξόριστος, ότι σύντομα θα ανέβει στο θρόνο. Εξάλλου, σύμφωνα με τις ίδιες παραδόσεις, στη θέση του μοναστηριού, βρέθηκε μια θαυματουργή εικόνα της Θεοτόκου. Οι παραδόσεις, όμως, δεν είναι πάντα κοντά στην πραγματικότητα. Το ίδρυμα προϋπήρχε της ανόδου στο θρόνο του Κων/νου Θ' Μονομάχου, ωστόσο από εκείνον προήλθαν οι γενναίες δωρεές.

Οπως και να γράφεται η ιστορία της Μονής, το ίδιο το μοναστηριακό συγκρότημα και, κυρίως, το καθολικό (κυρίως ναός), ως έργο αυτής της εποχής, απασχόλησε τους επιστήμονες και τους απασχολεί ακόμα. Με μια διαφορά: Η οποιαδήποτε μελετητική προσέγγιση χρειάζεται πλέον να συνοδευτεί από επεμβάσεις για τη διάσωση του μνημείου. Ηδη, το μνημείο έχει υποστεί αλλοιώσεις στη μορφή από προγενέστερες επεμβάσεις, προσθήκες και αλλαγές, ιδιαίτερα μετά το σεισμό του 1881, οπότε κατέπεσε ο τρούλος. Οσο για τα ψηφιδωτά, που κατέκτησαν ξεχωριστή θέση στην ιστορία της μνημειακής ζωγραφικής, πολλά υπέστησαν ολοκληρωτική καταστροφή από τις πυρκαγιές του 1822 και του 1828 και το σεισμό του 1881.

Ενάμιση αιώνα αργότερα, το Νοέμβριο του 1997, οι όψεις του μνημείου καλύπτονται με νάιλον για να προστατευτεί από τον επερχόμενο χειμώνα. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, δηλαδή επί σειρά δεκαετιών δεν είχαν γίνει επεμβάσεις. Και όσες έγιναν τις δεκαετίες του '60 και '50, αφορούσαν στη συντήρηση των ψηφιδωτών, οι οποίες αποδεικνύονταν δίχως αποτέλεσμα, αφού τα προβλήματα του κτιρίου, τελικά, δε λύνονταν. Φτάνει μόνο να σημειώσουμε ότι σε κορυφαίο βυζαντινό μνημείο εδώ και έναν αιώνα δεν είχε γίνει αποτύπωση. Η κατάληξη ήταν ότι περιήλθε σε τέτοια κατάσταση, ώστε πλέον είναι έκθετο σε καιρικές συνθήκες και, βέβαια, σεισμούς, με προβλήματα στατικά και στην τοιχοποιία και προβλήματα στην κατάσταση διατήρησης του ψηφιδωτού διακόσμου.

Μόλις τον Απρίλιο του 1997 άρχισε να δρομολογείται η επέμβαση στο μνημείο, αλλά στο τέλος του 1999 οι εργασίες στο καθολικό, που παρουσιάζει τη μεγαλύτερη επικινδυνότητα, δεν έχουν ξεκινήσει. Ο τρόπος, που επιλέχθηκε για το έργο, είναι ο συνήθης των τελευταίων ετών, δηλαδή η ανάθεση μελέτης σε ιδιωτικό γραφείο, με την επωνυμία «ΑΓΕΜ - Σωτήρης Βογιατζής και συνεργάτες». Την ανάθεση της μελέτης έκανε το ίδρυμα «Λέων Λαιμός». Από τότε άρχισαν άλλου είδους προβλήματα. Η μελέτη χρειάστηκε πολλές φορές να συμπληρωθεί και να συμμορφωθεί στις υποδείξεις των αρμόδιων Διευθύνσεων (Αναστήλωσης Βυζαντινών Μνημείων και Συντήρησης Αρχαιοτήτων), αφού εμφάνιζε ελλείψεις, αλλά και επεμβάσεις μη συμβατές με το μνημείο. Ο προϋπολογισμός για το σύνολο του συγκροτήματος είναι 605 εκατ. και μόνο για το καθολικό προϋπολογίζονται 265 εκατ. Το γεγονός ότι το έργο δεν πρόλαβε να ενταχθεί στο Β` ΚΠΣ, όπως είχε αρχικά προγραμματίστηκε, και μεταφέρθηκε στο Γ` ΚΠΣ είναι ανάξιο λόγου μπροστά στη συσσώρευση των προβλημάτων.

Η μελέτη στερέωσης - αποκατάστασης, που έχει υποβληθεί και έχει εγκριθεί από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ), προβλέπει στερεώσεις στην τοιχοποιία με ενέματα, στερέωση του τρούλου, επεμβάσεις στις στέγες, καθώς και αρμολογήματα και επιχρίσματα στις εξωτερικές επιφάνειες, ανάλογα με την οικοδομική φάση, στην οποία ανήκουν, αφού πρώτα γίνουν δοκιμές. Οι πρώτες δοκιμές που έγιναν κρίθηκαν από την Ομάδα Εργασίας μη ικανοποιητικά το Φεβρουάριο του 1999, ενώ τον Οκτώβριο τα σχέδια της διαμόρφωσης των όψεων κρίθηκαν και αυτά ελλιπή.

Δηλαδή, η μελέτη που ανατέθηκε για να φτάσει σε μια οριστική μορφή, που να αρμόζει στο μνημείο, δέχτηκε δεκάδες παρατηρήσεις από τις αρμόδιες Υπηρεσίες του ΥΠΠΟ. Τόσες, που δίκαια αναρωτιέται κανείς, γιατί αυτό το έργο δεν το ανέλαβαν οι αρχιτέκτονες της Υπηρεσίας. Τον τελευταίο καιρό, με διαδοχικές συσκέψεις, προγραμματίζονται οι επόμενες κινήσεις. Στο μεταξύ, η οποιαδήποτε εργασία συνδέεται και με την αποκατάσταση των ψηφιδωτών του μνημείου, που πάσχουν, τόσο από την κατάσταση που βρίσκεται το κτίριο, όσο και από τις προηγούμενες επεμβάσεις. Ο σεισμός του 1948 επέβαλε την άμεση αντιμετώπιση των φθορών. Ετσι, μετά από κάποιες αποσπασματικές επεμβάσεις, το 1952, υπό την εποπτεία του Ιταλού συντηρητή Βιτόριο Τότι, άρχισαν η απόσπαση των ψηφιδωτών (έργο που ολοκληρώθηκε τη δεκαετία του '60) και η επανατοποθέτησή τους σε στρώματα από τσιμεντοκονίαμα, ενώ στη ρηγματωμένη τοιχοποιία τοποθετήθηκαν σιδερένιοι σύνδεσμοι. Μετά από 60 σχεδόν χρόνια, τα σίδερα και τα τσιμέντα διαβρώνονται. Τα διαβρωμένα σίδερα ρηγματώνουν τους τοίχους, ενώ το τσιμεντοκονίαμα δεν μπορεί να κρατήσει τις ψηφίδες. Αυτό σημαίνει ότι χρειάζεται να αποσπαστούν τα ψηφιδωτά, κατ' αρχήν για να αφαιρεθούν τα τσιμέντα και να επανατοποθετηθούν και έπειτα για να διαπιστωθεί από την πλευρά της αναστήλωσης τι συμβαίνει στις τοιχοποιίες, δεδομένου ότι σε αυτές τις περιοχές θα χρειαστούν στερεώσεις με ενέματα, επέμβαση που είναι επικίνδυνη για τα ψηφιδωτά. Εν αναμονή της συνολικής μελέτης για τα ψηφιδωτά, που θα υποβληθεί από τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαιοτήτων, πρόσφατα εγκρίθηκε από το ΚΑΣ η δοκιμαστική απόσπαση τμήματος από την παράσταση του Ευαγγελισμού, προκειμένου να εκτιμηθούν ο χρόνος και το προσωπικό που απαιτούνται για το συνολικό έργο συντήρησης.

Η επανατοποθέτηση αυτού και των άλλων ψηφιδωτών που θα αποσπαστούν είναι συνυφασμένη με την πορεία των εργασιών αναστήλωσης. Η προστασία του μνημείου είναι συνυφασμένη με την απόφαση αυτής ή όποιας άλλης πολιτικής ηγεσίας να προχωρήσει η αποκατάσταση. Το τελικό αποτέλεσμα προφανώς εξαρτάται από τη δυνατότητα της Υπηρεσίας να ελέγξει τον τρόπο που εκτελείται ένα έργο κατ' ανάθεση και με εργολαβία.