«Ωραία παιδιά με τα μεγάλα μάτια σαν εκκλησίες χωρίς στασίδια,

ωραία παιδιά, δικά μας, με τη μεγάλη θλίψη των αντρείων,

αψήφιστοι, όρθιοι στα προπύλαια, στον πέτρινο αέρα,

έτοιμο χέρι, έτοιμο μάτι,- πώς μεγαλώνει

το μπόι, το βήμα κι η παλάμη του ανθρώπου. 17 Νοεμβρίου».

Αυτούς του στίχους, μεταξύ άλλων, έγραψε ο Γιάννης Ρίτσος στο ποιητικό «Ημερολόγιο μιας βδομάδας», το οποίο άρχισε να γράφει στις 14 του Νοέμβρη. Ο ποιητής της Ρωμιοσύνης ήταν ο πρώτος από τους πρώτους λογοτέχνες, οι οποίοι παρορμητικά, τις μέρες της εξέγερσης την απαθανάτισαν με την τέχνη τους. Ο Ρίτσος από την πρώτη ως την τελευταία μέρα πήγαινε στο Πολυτεχνείο για να παρασταθεί «στα ωραία παιδιά» και επιστρέφοντας σπίτι του έγραφε αυτό το «Ημερολόγιο». Στις 17 του μήνα ο Ρίτσος πήγε στον Κάλαμο, όπου μέχρι την Κυριακή (19/11/1973) έγραψε τη σύνθεση «Το σώμα και το αίμα», παρηγορώντας την οδύνη του: «Ο θόρυβος απ' τις ερπύστριες το ανορθωμένο τρίχωμα της νύχτας/ αδέρφια φωνάζαν πρώτα αδέρφια αδέρφια/ φονιάδες φώναζαν ύστερα πληρωμένοι φονιάδες φονιάδες/ τραυματιοφορείς αργά πιο αργά/ αργά να βγεις αργά να μείνεις αργά να κάνεις πίσω/ κρύψε στη μέσα τσέπη σου ένα κομμάτι φωτιά κρύψε τη σημαία/ θα 'ρθει πάλι ο καιρός θα 'ρθουν δέντρα απογεύματα στα κατώφλια(...)».

Εκτός από τον Ρίτσο, κι άλλοι επώνυμοι λογοτέχνες, της γενιάς της Εθνικής Αντίστασης, «εν βρασμώ ψυχής», τις μέρες της εξέγερσης ή λίγες μέρες μετά από αυτήν, έγραψαν για τον ξεσηκωμό. Καθημερινός συμπαραστάτης και «ανταποκριτής» των εξεγερμένων φοιτητών ήταν ο Δημήτρης Ραβάνης - Ρεντής, ο οποίος τις μέρες των γεγονότων έγραψε την ποιητική συλλογή «Ρεπορτάζ για έναν καυτό Νοέμβρη», και μια βδομάδα μετά κυκλοφόρησε παράνομα τα 7-8 αντίτυπά της. Από τους πρώτους και η Λιλή Ιακωβίδη, τις μέρες εκείνες έγραψε το «Μήνυμα στο θάνατο στις 16 και 17 Νοέμβρη 1973» και με τη μετέπειτα συλλογή «Το παιδί» (1977).

Θα χρειαζόταν μια μακρόχρονη και συστηματική έρευνα για να καταγραφούν πλήρως όλα τα λογοτεχνικά κείμενα, που γράφτηκαν για το Πολυτεχνείο. Πολλαπλάσια έρευνα θα απαιτούσε η διασταύρωση στοιχείων για την ακριβή χρονολόγηση της γραφής των κειμένων. Βέβαιο είναι ότι τα κείμενα που γράφτηκαν κατά τη διάρκεια ή λίγο μετά την εξέγερση είναι ελάχιστα. Αντίθετα, τα περισσότερα γράφτηκαν μετά τη μεταπολίτευση και πολλά στη δεκαετία του 1980. Στο παρελθόν, με αφορμή την επέτειο, είδαν το «φως» κάποιες πρoσπάθειες καταγραφής των λογοτεχνών, εικαστικών, μουσικών, θεατρανθρώπων, κλπ., καθώς και έργων που συνδέθηκαν με το Πολυτεχνείο. Μεταξύ αυτών των προσπαθειών, μια σοβαρή προσπάθεια ήταν και το αφιέρωμα του «Ρ» στις 15/11/1987, όπου καταγραφόταν μεγάλος αριθμός ονομάτων καλλιτεχνών, μεταξύ των οποίων και 32 ποιητών, πεζογράφων και άλλων συγγραφέων.

Το σημερινό αφιέρωμά μας καταγράφει τέσσερα ακόμη ονόματα λογοτεχνών: Της πεζογράφου Ελένης Βοΐσκου («Εφιάλτες και όνειρα», το οποίο γράφτηκε αμέσως μετά το Πολυτεχνείο και κυκλοφόρησε το 1978 στο Φεστιβάλ της ΚΝΕ, έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής»), του Αντώνη Μάρταλη (ποιήματα), της Μάχης Μουζάκη (ποιήματα), της Ελένης Αργέστη (ποιήματα). Για τη συλλογή και άλλων ονομάτων παραπέμπουμε τον αναγνώστη μας στο βιβλίο «Το μελάνι φωνάζει (Η 17 Νοέμβρη στη λογοτεχνία)».Πρόκειται για υποκειμενικών κριτηρίων ανθολογία του Ηλία Γκρη, η οποία κυκλοφόρησε πριν λίγες μέρες (εκδόσεις «Μεταίχμιο»). Η ανθολογία επιλέγει ποιήματα 66 ποιητών και αποσπάσματα έργων 35 πεζογράφων. Πολλά από τα 32 ονόματα που κατέγραψε ο «Ρ» στις 15/11/1987 περιέχονται σ' αυτή την ανθολογία. Αλλα, όμως, δεν επιλέχθηκαν από τον ανθολόγο. Τα περισσότερα από τα ανθολογούμενα σ' αυτό το βιβλίο έργα γράφτηκαν μετά το Πολυτεχνείο (στις δεκαετίες του 1970 και 1980).

Οι κατοχικοί νόμοι και μηχανισμοί χρησιμοποιήθηκαν στο έπακρο από την απριλιανή χούντα ενάντια σε κάθε μορφής τέχνη. Το θέατρο, επειδή είναι μια ζωντανή τέχνη, ομαδικής επικοινωνίας, περνούσε όχι μόνο από προκαταρκτικό έλεγχο (υποβολή στην επιτροπή λογοκρισίας από το θίασο του έργου που ήθελε να ανεβάσει), αλλά και βρισκόταν υπό το άγρυπνο «τρίτο μάτι» του λογοκριτή - χαφιέ, καθ' άπασαν την Επικράτειαν, που συνέλεγε πληροφορίες στο διάστημα των δοκιμών μιας παράστασης και μετά το ανέβασμά της αιφνιδιαστικά παρακολουθούσε όσους θιάσους, έργα, ή παραστάσεις προκαλούσαν υποψίες.

Θύματα αυτού του λογοκριτικού χαφιεδισμού έπεσαν οι παραστάσεις των έργων «Καληνύχτα Μαργαρίτα» του Γ. Σταύρου, «Αυτοψία» του Γ. Μιχαηλίδη, «Επικίνδυνο φορτίο» του Κώστα Μουρσελά, που είχε ανεβάσει στη διάρκεια της χούντας το «Σύγχρονο Ελληνικό Θέατρο» του Στέφανου Ληναίου. Σαν χαρακτηριστικό παράδειγμα να αναφέρουμε την ανάκληση της άδειας στο έργο «Οι κλειδοκράτορες» του Μίλαν Κούντερα. Η επιτροπή λογοκρισίας στις 13/7/1973 είχε δώσει άδεια στον Στέφανο Ληναίο να ανεβάσει τους «Κλειδοκράτορες» του Κούντερα. Μετά το Πολυτεχνείο, εντείνοντας τα μέτρα της ενάντια στο θέατρο, ανακάλεσε (24/11/1973) την άδεια, «απαγορεύοντας άμα, διά λόγους γενικωτέρας φύσεως, την από σκηνής αναβίβασιν καθ' άπασαν την Επικράτειαν του θεατρικού έργου "Οι κλειδοκράτορες».

Από την πρώτη μέρα της απριλιανής χούντας και σε όλη τη διάρκειά της, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο η χούντα έσφιγγε το «φίμωτρο» κατά του θεάτρου. Κάποιοι συγγραφείς και θίασοι, όμως, κατόρθωναν να ξεγλιστρήσουν... παραστασιακά και να μετατρέψουν «αθώα» έργα σε δυναμικές αντιδικτατορικές αλληγορίες. Αυτό κατάφερε ο Κ. Κουν με τους «Νταντάδες» και το «Ο Καραγκιόζης παρ' ολίγον βεζύρης» του Γιώργου Σκούρτη. Αυτό κατάφεραν το έργο του Μεμά Σταύρου «Καληνύχτα Μαργαρίτα», η «Αυτοψία» του Γιώργου Μιχαηλίδη, οι επιθεωρήσεις του «Ελεύθερου Θεάτρου», οι «Εκλογές» του Μποστ, το «Ω! τι κόσμος μπαμπά» του Κ. Μουρσελά, το «Ουστ» της Μαριέτας Ριάλδη και μερικές επιθεωρήσεις, λ.χ. του Κ. Πρετεντέρη «Ολα τα μασάει ο Κουταλιανός».

Ωστόσο, το έργο που έμελλε να λειτουργήσει σαν σύμβολο κατά της χούντας και να «σημαδευτεί» από το Πολυτεχνείο, ήταν η σπονδυλωτή σάτιρα του Ιάκωβου Καμπανέλλη «Το μεγάλο μας τσίρκο», που ανέβασε ο θίασος Τζένης Καρέζη -Κώστα Καζάκου, με μουσική Σταύρου Ξαρχάκου, και ζωντανή ερμηνεία των τραγουδιών από τον Νίκο Ξυλούρη. Ανοιξη του 1973 το «Μεγάλο μας τσίρκο», αφού υπέστη ελάχιστα λογοκριτικά «κοψίματα» πήρε την άδεια της επιτροπής και ανεβάστηκε τέλη του Ιούνη στο θέατρο «Αθήναιον». Λόγω της τεράστιας επιτυχίας, η παράσταση στις αρχές του Οκτώβρη μεταφέρθηκε στο θέατρο «Ακροπόλ».

Στις 14 Νοέμβρη, αρκετοί ηθοποιοί της νεότερης γενιάς «μπλέχτηκαν» με το Πολυτεχνείο. Κάποιοι ανέλαβαν τη συγκέντρωση τροφίμων, φαρμάκων και χρημάτων. Η συγκέντρωση τροφίμων, φαρμάκων και χρημάτων συνεχίστηκε και στις 15/11, ημέρα πληρωμής του δεκαπενθημέρου τους. Ολη τη μέρα κάποιοι συζητούσαν πώς να οργανώσουν μια μαχητικότερη συμπαράσταση στους φοιτητές. Ρίχτηκε η ιδέα της απεργίας. Το βράδυ, πριν την έναρξη των παραστάσεων και στη διάρκειά τους κάποιοι νέοι ηθοποιοί και μερικοί παλαιότεροι πρότειναν σε μερικούς θιασάρχες την κήρυξη απεργίας. Η πρόταση άρχισε να «ζυμώνεται», κι ας απαγορεύονταν οι απεργίες. Οι πρώτες επαφές μεταξύ λιγοστών τολμηρών θιασαρχών έγιναν τηλεφωνικά, στη διάρκεια των παραστάσεων. Το ζεύγος Καρέζη - Καζάκου, ο Γιώργος Μιχαλακόπουλος και ο Νίκος Κούρκουλος, ήταν οι πρώτοι θιασάρχες που αποφάσισαν να το συζητήσουν και από κοντά. Η τολμηρή απόφαση πάρθηκε στο θέατρο του Γ. Μιχαλακόπουλου. Ηθοποιοί -«σύνδεσμοι» ανέλαβαν να ειδοποιήσουν τους άλλους εργαζόμενους συναδέλφους τους για την απεργία και τη συγκέντρωση του κλάδου στις 7μ.μ., μπροστά στο Πολυτεχνείο. Μόνον τρεις θιασάρχες απέρριπταν την απεργία. Την επομένη, 16 του Νοέμβρη, από το πρωί οι φοιτητές ανακοινώνουν από τα μεγάφωνα την απεργία συμπαράστασης δύο -και μόνον- κλάδων. Των οικοδόμων και των ηθοποιών. Μια ομάδα ηθοποιών ετοιμάζει πλακάτ και αφισέτες. Η πρώτη ομάδα ηθοποιών από τις 6.30μ.μ., βρίσκεται στη συμβολή της Πατησίων με τη Στουρνάρη. Από την περιοχή της Ομόνοιας αρχίζει να φτάνει το ποτάμι του λαού. Ανάμεσά τους και η πορεία των ηθοποιών. Μερικά λεπτά πριν από τις 7μ.μ., πριν προλάβει η πορεία των ηθοποιών να φτάσει στη γωνία Πατησίων και Στουρνάρη πέφτουν βροχή τα δακρυγόνα. Κάποιοι ηθοποιοί μπαίνουν μέσα στο Πολυτεχνείο. Αρκετοί μένουν στην περιοχή του Πολυτεχνείου μέχρι τα χαράματα, βοηθώντας με διάφορους τρόπους τους έγκλειστους στο κτίριο. Και βέβαια, παρά τον κίνδυνο κανένας ηθοποιός δεν πήγε να παίξει. Αλλά και τα τρία θέατρα, των οποίων οι θιασάρχες είχαν δηλώσει αποχή από την απεργία και έδωσαν παράσταση στις 16 Νοεμβρίου, τα έκλεισε ...το κοινό. Αυτή η νύχτα θα παραμένει μια ιστορική μέρα του ελληνικού θεάτρου.