Βρεθήκαμε πρόσφατα στο Νησί της Επανάστασης, συνοδεύοντας αντιπροσωπεία του ΚΚΕ, αποτελούμενη από την Ελένη Μπέλλου, μέλος του ΠΓ της ΚΕ του Κόμματος, τον Μάκη Παπαδόπουλο υπεύθυνο του Οικονομικού Τμήματος και την Δέσποινα Μάρκου από το Τμήμα Διεθνών Σχέσεων. Η παραμονή μας ήταν πολυήμερη με πολύ ενδιαφέρουσες συναντήσεις με στελέχη του ΚΚ Κούβας, κρατικούς παράγοντες κύρια από τον οικονομικό τομέα, από χώρους δουλιάς, μαζικούς φορείς, συνεταιρισμούς κ.ά. Τα δημοσιεύματα αφορούν κάποιες από τις εντυπώσεις, γνώσεις και εμπειρίες που μαζέψαμε αυτές τις μέρες.

Αν και η Ισπανία ήταν η αποικιοκρατική μητρόπολη, το αληθινό οικονομικό αφεντικό ήδη από εκείνα τα χρόνια ήταν οι ΗΠΑ. Ετσι όταν στο τελευταίο μισό του 19ου αιώνα, μετά από μακρόχρονο τριακονταετή πόλεμο ενάντια στην ισπανική αποικιοκρατία, που στοίχισε τη ζωή στο 25% του λαού της Κούβας, ήταν έτοιμη να τινάξει οριστικά το ζυγό από πάνω της, το 1898 οι ΗΠΑ δε δίστασαν να επέμβουν στρατιωτικά. Αυτός ήταν «ο πρώτος ιμπεριαλιστικός πόλεμος», σύμφωνα με τον Λένιν.

Ακολούθησαν χρόνια νέας αποικιακής κυριαρχίας. Ο πιο σημαντικός άνθρωπος στην Κούβα εκείνο τον καιρό ήταν ο πρέσβης των ΗΠΑ. Οι ιμπεριαλιστές ανεβοκατέβαζαν δικτάτορες, έδωσαν ρόλο και χώρο δράσης στην αμερικανική Μαφία, αφού ήλπιζαν να λειτουργήσει το Νησί σαν διεθνές χαρτοπαίγνιο και πορνείο. Υποστήριξαν τη στυγνή δικτατορία του Μπατίστα, που τη δεκαετία του 1950 σκότωσε περίπου 25.000 Κουβανούς. Οι ΗΠΑ έκαναν ό,τι μπορούσαν ενάντια στην Επανάσταση. Από την πρώτη στιγμή επέβαλαν οικονομικό αποκλεισμό. Επιχείρησαν και στρατιωτική επέμβαση στον «Κόλπο των Χοίρων». Το κόστος από τον οικονομικό αποκλεισμό για το λαό της Κούβας όλα αυτά τα χρόνια εκτιμάται σε περίπου 80 δισεκατομμύρια δολάρια. Οι ΗΠΑ δεν έπαψαν ποτέ να οργανώνουν συνωμοσίες ανατροπής, τρομοκρατικές ενέργειες δολοφονικές απόπειρες...

Ο λόγος που επαναλαμβάνονται εδώ όλα αυτά τα μάλλον λίγο - πολύ γνωστά γεγονότα είναι για να γίνει αντιληπτό το πόσο συνυφασμένος είναι ο αγώνας για την ανεξαρτησία της Κούβας με την απόπειρα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Κάπως έτσι δένει στην κοινωνική συνείδηση του λαού της Κούβας ο συμβολισμός της ανεξαρτησίας του Χοσέ Μαρτί, των οραμάτων της ελεύθερης ενωμένης Λατινικής Αμερικής του Σ. Μπολιβάρ με την Επανάσταση και την προσπάθεια της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Επίσης, δεν πρέπει να ξεφεύγει καθόλου από το μυαλό πως οι επαναστατικές συνθήκες στην Κούβα ωρίμασαν δεμένες με τον απελευθερωτικό αγώνα του λαού της, χωρίς ακόμα να έχει πετύχει ένα ικανοποιητικό επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης, πράγμα που δυσκολεύει ακόμα περισσότερο την προσπάθεια σοσιαλιστικής οικοδόμησης.

Οσο υπήρχε η Σοβιετική Ενωση και ο υπόλοιπος σοσιαλιστικός κόσμος, το Νησί - Πρόκληση στον ιμπεριαλισμό των ΗΠΑ σημείωνε μια σταθερή ανάπτυξη. Τις δεκαετίες του 1970-80 σημείωνε μια ανάπτυξη κατά μέσον όρο 4% το χρόνο. Εκανε μεγάλες προόδους ιδιαίτερα στους τομείς της Παιδείας, της Υγείας, της Κοινωνικής Ασφάλισης.

Με τις ανατροπές στις σοσιαλιστικές χώρες, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, το Νησί της Επανάστασης φτάνει ουσιαστικά στο «χείλος του γκρεμού». Πρόκειται για τη λεγόμενη ειδική περίοδο. Το ΑΕΠ έπεσε σχεδόν «μέσα σε μία νύχτα» κατά 35%. Το δημοσιονομικό έλλειμμα αυξήθηκε στο 33% του ΑΕΠ. Οι εισαγωγές έπεσαν κατά 75%.

Αυτό είχε ως συνέπεια και την κατακόρυφη πτώση των εξαγωγών, όχι μόνο επειδή κύρια ήταν προσανατολισμένες προς τις σοσιαλιστικές χώρες, αλλά και επειδή η μείωση των εισαγωγών επηρέαζε άμεσα τη δυνατότητα παραγωγής των προϊόντων που προβλέπονταν για εξαγωγές, αφού υπήρχε αντικειμενικά έλλειψη πρώτων υλών. Αλλωστε, με δεδομένο τον μέχρι τότε σχεδιασμό της οικονομίας προϊόντα που στην παλιότερη κατάσταση είχαν σχεδιαστεί για εξαγωγή, τώρα έβρισκαν πολύ χαμηλές τιμές στην αγορά π.χ. η ζάχαρη.

Σ' αυτές τις συνθήκες προστέθηκαν και τα πολύ υψηλά ναύλα στις ναυτιλιακές μεταφορές, αφού η χώρα θα έπρεπε τώρα να κάνει καινούριες συμφωνίες με χώρες εκτός του σοσιαλιστικού στρατοπέδου.

Υπήρχε στασιμότητα στην αγροτική οικονομία, τις κατασκευές, τις συγκοινωνίες, με δεδομένη την ανάγκη πρώτων υλών, ανταλλακτικών και πετρελαίου. Επίσης, σχεδόν απόλυτος περιορισμός τεχνικού εξοπλισμού. Οι ελλείψεις υπήρχαν στα πάντα και πάνω απ' όλα σε πετρέλαιο, αφού πλέον δεν ήταν δυνατό να λειτουργήσουν τα εργοστάσια και να παράγουν προϊόντα. Να σημειωθεί πως εκείνα τα χρόνια η παραγωγή πετρελαίου στην Κούβα κάλυπτε μόνο το 3% περίπου των αναγκών της.

Ταυτόχρονα, οι ΗΠΑ, που δεν έχουν χάσει ποτέ την Κούβα από το στόχαστρό τους, πίστεψαν πως βρήκαν την ευκαιρία να «τη φέρουν στα γόνατα». Πήραν μέτρα ακόμα μεγαλύτερης σκλήρυνσης του οικονομικού αποκλεισμού. Το 1992 ανακοίνωσαν το Νόμο Τοριτσέλι, που στην εφαρμογή του σήμαινε την απαγόρευση σε θυγατρικές αμερικάνικες εταιρίες, που είχαν έδρα σε τρίτες χώρες, να συναλλάσσονται με την Κούβα. Επίσης, τα πλοία που έμπαιναν σε κουβανέζικα λιμάνια αποκλείονται από πρόσβαση σε λιμάνια των ΗΠΑ για 180 μέρες. Το 1996 οι ΗΠΑ ανακοινώνουν επίσης το Νόμο Χελμς - Μπάρτον, που ουσιαστικά επιχειρεί να απαγορεύσει τις ξένες επενδύσεις στην Κούβα. Μόλις πριν ένα χρόνο επίσης ανακοινώθηκε από τον Μπους η ακόμα μεγαλύτερη σκλήρυνση του αποκλεισμού, που απαγορεύει ουσιαστικά την αποστολή εμβασμάτων στην Κούβα και περιορίζει ασφυκτικά τις επισκέψεις στο νησί Κουβανών που ζουν στις ΗΠΑ.

Ετσι εισαγωγές που θα μπορούσαν να γίνουν φτηνά από τις ΗΠΑ (απέχει μόλις 150 χιλιόμετρα από την Κούβα) γίνονται από άλλες μακρινές χώρες και στοιχίζουν πολύ ακριβότερα.

Θεωρείται χώρα υψηλού οικονομικού κινδύνου και με δεδομένο πως δεν ανήκει σε κανένα διεθνή οικονομικό οργανισμό μπορεί να δανειστεί μόνο βραχυπρόθεσμα μικρά δάνεια και με πολύ υψηλό τόκο.

Δύσκολη έως απίθανη η επιβίωση σ' αυτές τις συνθήκες. Στο Μαϊάμι οι αντεπαναστάτες και η Μαφία ετοίμαζαν τις βαλίτσες τους. Υπήρχαν και τηλεοπτικά παιχνίδια στην τηλεόραση όπου έπεφταν στοιχήματα για το πόσο θα κρατήσει η επαναστατική κυβέρνηση. Στους νικητές υπόσχονταν για έπαθλο διαμονή στο ξενοδοχείο «Νάσιοναλ», που είχε υπάρξει άντρο της Μαφίας τα προεπαναστατικά χρόνια. Υπήρξαν επίσης καλοθελητές που τους πρότειναν άμεσες ιδιωτικοποιήσεις και διαδικασία καπιταλιστικοποίησης.

Ομως στην κοινωνική συνείδηση του κουβανικού λαού η έννοια της εθνικής του ανεξαρτησίας σχεδόν ταυτίζεται με τη σοσιαλιστική επιλογή και δεν ήταν διατεθειμένοι να παραδώσουν ούτε το ένα ούτε το άλλο. Με την καθοδήγηση και ενεργό συμμετοχή του Κομμουνιστικού Κόμματος έγιναν χιλιάδες λαϊκές συνελεύσεις. Κάποιες εκτιμήσεις τις φτάνουν στις 83.000 συγκεντρώσεις περίπου, χώρια πολλές μικρότερες που δε μετριούνται. Ουσιαστικά, δεν υπήρξε εργοστάσιο, συνεταιρισμός, χώρος δουλιάς, γειτονιά, οποιοσδήποτε χώρος συνάθροισης του λαού που να μη γίνει λαϊκή συγκέντρωση και ελεύθερη ανοιχτή συζήτηση.

Οι προτάσεις του ίδιου του λαού ήταν πολλές και κατά περίπτωση, εκτός από το χαρακτήρα του συστήματος, άγγιζαν και λεπτομέρειες από το ποιες από τις κατακτήσεις τους ήταν διατεθειμένοι να «θυσιάσουν», με δεδομένες τις συνθήκες της «ειδικής περιόδου». Για παράδειγμα, έγινε πολλή συζήτηση και με κανέναν τρόπο ο κουβανικός λαός δε δέχτηκε να καταργηθούν τα δωρεάν γεύματα που διατίθενται στους χώρους δουλιάς. Από την άλλη, ο ίδιος ο λαός πρότεινε να μπουν για πρώτη φορά εισιτήρια στις αθλητικές συναντήσεις, που μέχρι τότε η παρακολούθησή τους ήταν δωρεάν.

Αυτή η πρώτη διαδικασία κράτησε περίπου έξι μήνες. Οι προτάσεις συγκεντρώθηκαν και πήγαν στη Βουλή. Μετά και απ' αυτή τη διαδικασία βγήκαν τα αποτελέσματα που συμπυκνώνονται στο:

Να διατηρηθεί η κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία της χώρας και να μην παραδοθούν οι σοσιαλιστικές κατακτήσεις, ιδιαίτερα στην Υγεία, την Παιδεία, τον Πολιτισμό, τον Αθλητισμό. Να μην παρθούν «μέτρα σοκ» νεοφιλελεύθερου χαρακτήρα.

Ο κεντρικός σχεδιασμός έπρεπε να αλλάξει συνολικά χαρακτήρα και προσανατολισμό. Ουσιαστικά μέχρι τότε ο κεντρικός σχεδιασμός περιοριζόταν σε ρόλο κύρια διανεμητικό. Δηλαδή, κύρια διένειμε τα προϊόντα που εισάγονταν από τις σοσιαλιστικές χώρες και ιδιαίτερα από τη Σοβιετική Ενωση. Τώρα έπρεπε να σχεδιάσει συνολικά ολόκληρη την παραγωγική και καταναλωτική διαδικασία και να δημιουργήσει καινούριους προσανατολισμούς. Κάποιες από τις αλλαγές που θεωρήθηκαν αναγκαίες ήταν:

Αναδιοργάνωση της κεντρικής διοίκησης του κράτους. Τα υπουργεία και οι σημαντικοί κρατικοί οργανισμοί μειώθηκαν από 50 σε 32. Αλλαγή του τραπεζικού συστήματος και δημιουργία Κεντρικής Τράπεζας. Δημιουργία δύο επίσημων νομισμάτων. Δημιουργήθηκε το ανταλλάξιμο πέσος σαν τον μοναδικό τρόπο αγοράς με ξένο νόμισμα προϊόντων της Κούβας. Ετσι εξασφαλίζεται η συγκέντρωση του συναλλάγματος στα χέρια του κράτους.

Συνολική αλλαγή στη δομή της οικονομίας. Αποφασίστηκε η αναδιάρθρωση της αγροτικής καλλιέργειας με σημαντικότερες τις αλλαγές που έγιναν στην παραγωγή της ζάχαρης. Η ζάχαρη που μέχρι τότε ήταν ταυτισμένη με την Κούβα. Τώρα η διεθνής τιμή πώλησής της ήταν πολύ χαμηλή και το κόστος παραγωγής της αρκετά υψηλό, με δεδομένη και την έλλειψη του πετρελαίου. Ετσι αποφασίστηκε να μειωθεί η παραγωγή της κατά 50%. Η γη που έμεινε ελεύθερη τώρα χρησιμοποιείται για άλλες χρήσεις. Κύρια για παραγωγή τροφίμων. Τα εργοστάσια επίσης βρήκαν άλλες πιο παραγωγικές χρήσεις. Επειδή «τίποτα δεν πετιέται και δεν πάει χαμένο» τα μηχανήματα λύθηκαν και χρησιμοποιούνται για ανταλλακτικά. Το προσωπικό που δούλευε στην καλλιέργεια ή στα εργοστάσια της ζάχαρης και τώρα απολύθηκε, συνέχιζε να παίρνει κανονικά τον ίδιο μισθό και επίσης εκτός απ' αυτούς που συνταξιοδοτήθηκαν οι υπόλοιποι πήγαν σε σχολές προκειμένου να αποκτήσουν καινούριες γνώσεις που θα χρησιμοποιηθούν σε μελλοντική τους απασχόληση.

Ετσι ενώ με την παλιά δομή της οικονομίας το 90% των εξαγωγών προερχόταν από τη ζάχαρη, τώρα με τον επανασχεδιασμό το 70% των εξαγωγών προέρχεται από τον τουρισμό, το νικέλιο και τη βιοτεχνολογία. Το νικέλιο έχει αναδειχτεί πλέον σε πρώτο εξαγώγιμο προϊόν, αλλά ο τουρισμός τείνει να εξελιχτεί σε «ατμομηχανή» της οικονομίας, αφού κινητοποιεί και άλλες βιομηχανίες που τον συμπληρώνουν. Φυσικά, αυτό προκαλεί πολλά προβλήματα τόσο στον κεντρικό σχεδιασμό, όσο και κοινωνικά, για τα οποία θα μιλήσουμε στα επόμενα δημοσιεύματα. Πάντως, προκαταβολικά δανειζόμαστε τα λόγια του Πίτερ Ρος, μέλους του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚ Κούβας, που μας είπε γι' αυτή τη σχεδόν αναγκαστική επιλογή: «Μοιάζαμε με εκείνον που βάφει την οροφή του σπιτιού του και του πήραν ξαφνικά τη σκάλα...». Οι δυνατότητες δηλαδή εξαγωγών και εξασφάλισης συναλλάγματος ήταν ασφυκτικά περιορισμένες.

Επίσης ξεκίνησε η διαδικασία εξόρυξης πετρελαίου. Κατόρθωσαν και έφτασαν να καλύψουν με εγχώρια παραγωγή πετρελαίου περίπου το 50% της ποσότητας που καταναλώνουν και ειδικές μελέτες μιλούν για δυνατότητες ακόμα μεγαλύτερης εξόρυξης, αλλά υπάρχει για την ώρα πρόβλημα επενδύσεων σ' αυτόν τον τομέα. Το υπόλοιπο πετρέλαιο που χρειάζονται το προμηθεύονται μέχρι στιγμής από τη Βενεζουέλα.

Επανασχεδιασμός στην κατοχή της γης. Αν και η γη παραμένει σε κρατική ιδιοκτησία, οι μέχρι τότε μεγάλες καλλιέργειες μοιράστηκαν για εκμετάλλευση στους αγροτικούς συνεταιρισμούς. Κατά μέσο όρο κάθε μεγάλη παλιά κρατική εκμετάλλευση χωρίστηκε σε δεκαπέντε συνεταιρισμούς.

Δημιουργήθηκαν αγροτοκτηνοτροφικές αγορές, όπου οι παραγωγοί μπορούν να πωλούν τα προϊόντα τους σε τιμές με βάση τη ζήτηση και την προσφορά. Αξίζει να σημειωθεί πως στην Κούβα για όλους τους εργαζόμενους και τους συνταξιούχους ισχύει το λεγόμενο δελτίο για όλα σχεδόν τα βασικά καταναλωτικά προϊόντα που αγοράζονται σε τιμές πολύ κάτω του κόστους. Συγκεκριμένα αυτές οι τιμές βρίσκονται στα προ του 1959 επίπεδα.

Αυξήθηκε η δυνατότητα ύπαρξης αυτοαπασχολούμενων. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν γύρω στους 98.000 αυτοαπασχολούμενοι και απ' αυτούς γύρω στις 37.000 είναι στις μεταφορές - συγκοινωνίες, γύρω στις 11.500 νοικιάζουν δωμάτια και οι υπόλοιποι ασχολούνται σαν μικροτεχνίτες σε λογής υπηρεσίες.

Υπάρχει δυνατότητα δημιουργίας μεικτών επιχειρήσεων, όπου το 50-51% των μετοχών ανήκει στο κουβανικό κράτος, με κριτήρια την εισαγωγή υψηλής τεχνολογίας, την επένδυση κεφαλαίου και τη δημιουργία καινούριων αγορών για τη διάθεση των προϊόντων. Αγορές που μέχρι τότε δεν τις είχε η Κούβα ή δεν είχε δικαίωμα να διαθέτει απ' ευθείας τα προϊόντα της. Οι εργαζόμενοι σ' αυτές τις επιχειρήσεις είναι πάντα Κουβανοί που πληρώνονται από το κουβανικό κράτος. Επίσης με συμφωνίες που υπογράφονται κατοχυρώνεται η δράση των Κομματικών Οργανώσεων του Κομμουνιστικού Κόμματος μέσα στο χώρο δουλιάς και η ύπαρξη του σωματείου. Συμπληρωματικά δόθηκε μεγαλύτερη αυτονομία στη διεύθυνση των δημόσιων επιχειρήσεων έτσι που να εξασφαλίζουν αυτοχρηματοδότηση.

Αποκέντρωση του εξωτερικού εμπορίου. Μέχρι τότε ήταν προσανατολισμένο κατά 80-85% στις σοσιαλιστικές χώρες. Με την αποκέντρωση ανέπτυξε εμπορικές σχέσεις και με άλλες χώρες του κόσμου. Ετσι σήμερα παρουσιάζει περίπου την εικόνα το 48% των εμπορικών σχέσεων να γίνονται με Λατινική Αμερική και Καναδά. Γύρω στο 34% με την Ευρώπη και γύρω στο 16% με Κίνα, Βιετνάμ και υπόλοιπη Ασία.

Ηδη από το 1993 άρχισαν τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης στην οικονομία. Από το 1994 και μετά η Κούβα έχει μια σταθερή άνοδο κατά 3% του ΑΕΠ περίπου. Υπάρχουν τομείς με μεγαλύτερη ανάπτυξη και από αυτήν πριν από την «ειδική περίοδο». Αυτό έδωσε τις δυνατότητες για καινούριες προόδους στον κοινωνικό τομέα. Φυσικά, η αλλαγή της δομής της οικονομίας, οι προτεραιότητες που επιλέχθηκαν πρόσθεσαν και προβλήματα δίπλα στα παλιά, που υπήρχαν λόγω του χαμηλού επιπέδου ανάπτυξης. Ετσι δίπλα στις παλιές προκλήσεις για το λαό της Κούβας προστέθηκαν και καινούριες. Για τις επιτυχίες και τις καινούριες προκλήσεις θα συνεχίσουμε στα επόμενα δημοσιεύματα.

Συνεχίζεται