Μέρος Πρώτο

Στην πρώτη του προεκλογική ραδιοφωνική συνέντευξη ο Γ. Παπανδρέου έκανε λόγο για ανάγκη «απο-σοβιετοποίησης» της Ανώτατης Εκπαίδευσης στην Ελλάδα και σίγουρα αν ήμασταν ξένοι περιηγητές θα νομίζαμε πως τούτη εδώ η χώρα κυβερνιόταν χρόνια από τους μπολσεβίκους. Επειδή όμως τέτοιοι δεν είμαστε, δικαιούμαστε να αναρωτηθούμε: Ποιος θα το περίμενε ότι στις παραμονές των ελληνικών εκλογών του 2004 και μετά από 13 χρόνια από την ανατροπή του σοσιαλισμού και τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης, ορισμένοι θα επέμεναν στη χώρα μας τόσο έντονα να αναζωπυρώνουν τον αντισοβιετισμό; Ποιος ακόμη θα το περίμενε πως στην πρωτοπορία αυτής της «νεο-εποχιακής» αντισοβιετικής «σταυροφορίας» δε θα ήταν η «επάρατος δεξιά», αλλά η «εκσυγχρονιστική κεντροαριστερά» του νέου ηγέτη του ΠΑΣΟΚ; Τελικά, πόσο ισχυρό ήταν αυτό το σοβιετικό «παράδειγμα», για να επιμένουν να το χτυπούν, να το αφορίζουν και να το εκδικούνται ακόμη κι όταν αυτό δεν υπάρχει;

Ας μην ξεγελιόμαστε όμως! Δεν τους φταίει απλώς το «παράδειγμα», αλλά οι αρχές της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, της Λαϊκής Παιδείας. Θέλουν να καλύψουν κάθε χαραμάδα που μπορεί να αμφισβητήσει και στη συνέχεια να κλονίσει το «μονόδρομο της κυριαρχίας της αγοράς», της καπιταλιστικής «ανάπτυξης» και της σύνδεσης της Παιδείας με την «αγορά».

Από αυτήν την άποψη το τεράστιο έργο που επιτέλεσε η Σοβιετική Ενωση σε πάρα πολλούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας και στον τομέα της Παιδείας, τους ενοχλεί! Γιατί πρόκειται για ένα έργο τιτάνιο σε μέγεθος και βάθος, που έγινε με ηρωικές θυσίες ολόκληρων γενιών, σε πρωτόγνωρους για την ανθρωπότητα δρόμους. Γιατί είναι ένα έργο που εξακολουθεί και σήμερα να συγκινεί όλους εκείνους που εμπνέονται από τα ιδανικά της κοινωνικής δικαιοσύνης και της αταξικής κοινωνίας. Γιατί η απώλεια της Σοβιετικής Ενωσης και του πολύμορφου έργου που εκεί επιτελούνταν, έργου με διεθνή ακτινοβολία, γίνεται σήμερα όλο και πιο αισθητή!

Ακριβώς σε ορισμένα μόνο απ' αυτά τα «ενοχλητικά» ζητήματα για τους «κρατούντες», για το μεγάλο κεφάλαιο και τους πολιτικούς του εκφραστές, θα προσπαθήσω να αναφερθώ μέσα από την παιδαγωγική εμπειρία της Σοβιετικής Ενωσης. Οπωσδήποτε, δε φιλοδοξώ να επεκταθώ σε όλα τα ζητήματα.

Αραγε θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σε κάποιες «καθαρές» παιδοψυχολογικές αντιλήψεις στη σοβιετική παιδαγωγική εμπειρία; Σε κάποιες «ξερές» παιδοψυχολογικές «συνταγές», που ίσως κάνουν τη διαφορά στα εκπαιδευτικά συστήματα; Νομίζω ότι πρέπει να αποδεχτούμε την αλήθεια που λέει ότι «η εκπαίδευση (και η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση) είναι πράξη πολιτική και ενεργείται με πολιτικές δυνάμεις κι αποφάσεις. Αρα, εκπαιδευτική αλλαγή προϋποθέτει κοινωνικο-πολιτική αλλαγή»¹. Συμπερασματικά, οι όποιες βασικές θέσεις και ιδέες που διατύπωσε η σοβιετική παιδαγωγική και ψυχολογία δε θα μπορούσαν να «δουλέψουν», αλλά ούτε καν να εμφανιστούν, αν δεν αντανακλούσαν το όλο οικονομικό, κοινωνικο-πολιτικό σύστημα που καθορίζει και το εκπαιδευτικό πλαίσιο, δηλαδή το σύστημα της ανθρωπιάς, της Λαϊκής Παιδείας που χαρακτήριζε το σοσιαλιστικό σύστημα στην ΕΣΣΔ. Δεν πρόκειται δηλαδή για κάποιες ιδέες που απλώς έπεσαν στο «εύφορο έδαφος» της επανάστασης και του σοσιαλισμού και στη συνέχεια αναπτύχθηκαν. Αλλά για ιδέες που σε μεγάλο βαθμό ήταν «καρπός» αυτών των ριζοσπαστικών κι επαναστατικών κοινωνικών αλλαγών, της σύνδεσης των αναγκών της εργατικής τάξης και των άλλων λαϊκών στρωμάτων με τη μαρξιστικο-λενινιστική κοσμοθεωρία, με την προοπτική της οικοδόμησης μιας νέας κοινωνίας χωρίς την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

Ακριβώς αυτή η τεράστια κοινωνικο-πολιτική αλλαγή, η σοσιαλιστική επανάσταση κι οικοδόμηση, ήταν που επέτρεψε σε μια καθυστερημένη, αγράμματη στην πλειοψηφία της χώρα, μέσα σε μόλις μισό αιώνα να γίνει μια από τις πρωτοπόρες χώρες στον τομέα της επιστήμης και του πολιτισμού! Είναι αυτό που έλειψε σήμερα και βλέπουμε να «ρίχνει» τη Ρωσία, μέσα σε λίγα χρόνια, από τις πρώτες θέσεις στον τομέα της εκπαίδευσης, που την είχε κατατάξει η UNESCO, στην 55η θέση!

Δυστυχώς, οι συνέπειες αυτής της αρνητικής εξέλιξης δεν αφορούν μόνο το ρωσικό λαό. Εχουν παγκόσμια αντανάκλαση. Ετσι στις μέρες μας στον καπιταλιστικό κόσμο γινόμαστε μάρτυρες μιας πιο έντονης επέμβασης των ιμπεριαλιστικών οργανισμών, όπως του ΠΟΕ, ακόμη και του ΝΑΤΟ στο χώρο της Παιδείας. Αυτό παρουσιάζεται ως σύνδεση της εκπαίδευσης με την αγορά και τις ανάγκες της. Στην πράξη αποκαλύπτει μια βαθιά ταξική επιλογή των κυβερνώντων. Ποια; Αυτή που θέλει την εκπαίδευση του λαού και της νεολαίας να είναι τόση, όση έχουν ανάγκη οι καπιταλιστές για να αυξήσουν τα υπερκέρδη τους! Από εδώ και η σύνδεση με την αγορά, η εμφάνιση της «διά βίου εκπαίδευσης», η στενή ειδίκευση, οι προτάσεις που οδηγούν στην παραπέρα αποσύνδεση του πτυχίου από ένα επαγγελματικό αντίκρισμα, από μια σταθερή και πλήρη απασχόληση, με αξιοπρεπή μισθό, ασφάλιση και υγειονομική περίθαλψη, με διασφαλισμένο ελεύθερο χρόνο. Στην «εκσυγχρονιστική» λογική της διεύρυνσης των ελαστικών μορφών απασχόλησης, της εδραίωσης των λεγόμενων «απασχολήσιμων».

Βέβαια, οι βαθύτερες, οι ταξικές αιτίες των εκπαιδευτικών αλλαγών που εφαρμόζουν οι αστικές κυβερνήσεις πάντα κρύβονται. Συχνά στηρίζονται ή παρουσιάζεται ότι στηρίζονται σε σοβαρές επιστημονικές θέσεις διάφορων ψυχολογικών σχολών. Οπωσδήποτε δε θέλω εδώ να υπαινιχθώ ότι αυτές οι θέσεις είναι κατασκευασμένες ή εκπορεύονται από τα εργαστήρια της CIA και του αμερικανικού Πενταγώνου. Αν και τέτοια παραδείγματα υπάρχουν. Να θυμίσω μονάχα ότι για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία τα λεγόμενα τεστ αξιολόγησης χρησιμοποιήθηκαν στον αμερικανικό στρατό. Ομως το κύριο δεν είναι αυτό, αλλά εκείνο που γράφει σε μια εργασία του ο Βιγκότσκι: «Γιατί η ιδέα σταματά να υπάρχει ως τέτοια; Μα γιατί στη σφαίρα της κοσμοθεωρίας δρα ο νόμος που αποκάλυψε ο Ενγκελς, ο νόμος της συγκέντρωσης των ιδεών γύρω από δύο πόλους: του ιδεαλισμού και του υλισμού, που αντιστοιχούν στους δύο πόλους της κοινωνικής ζωής, στις δύο κύριες αντίπαλες τάξεις. Η ιδέα αποκαλύπτει πιο εύκολα την κοινωνική της φύση, ως δεδομένο φιλοσοφικό παρά ως δεδομένο επιστημονικό. Και εδώ σταματά και ο κρυφός, καλυμμένος ρόλος της, ως επιστημονικό δεδομένο "ιδεολογικού κατασκόπου", εδώ ξεσκεπάζεται και αρχίζει να συμμετέχει ως συστατικό στη γενική, ανοιχτή, ταξική πάλη ιδεών. Κι ακριβώς εδώ, ως ένα μικρό συστατικό στο τεράστιο σύνολο, βυθίζεται σαν σταγόνα νερού στον ωκεανό και έτσι σταματά να υπάρχει από μόνη της»², καταλήγει ο Σοβιετικός ψυχολόγος.

1. Φ. ΒΩΡΟΥ, «Η ιστορία που δε διδάσκεται», «Νέα Παιδεία», φ. 20. Στο συγκεκριμένο γίνεται αναφορά στις αιτίες διάσπασης του Εκπαιδευτικού Ομίλου και στην αντίληψη του Δ. Γληνού. Πρόσφατη αναφορά στο άρθρο της Α. Ιωαννάτου: «Δ. Γληνός: 60 χρόνια από το θάνατό του», ΚΟΜΕΠ τ. 6/2003, σελ. 96.

2. Λ. Σ. ΒΙΓΚΟΤΣΚΙ, «ΑΠΑΝΤΑ», Τομ. 1, σελ. 305, Μόσχα, 1982, εκδόσεις «Πενταγκόγκικα». Από το έργο του: «ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ».

*Το κείμενο προέρχεται από Διάλεξη στο Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών στις 19 Φλεβάρη 2004

Συνεχίζεται