Καθώς πλησιάζει το 2010, το συμφωνημένο στην ΕΕ ορόσημο για την ολοκλήρωση των εκπαιδευτικών αναδιαρθρώσεων, μεγαλώνει το άγχος των κυβερνήσεων να παρακαμφθούν οι όποιες αντιστάσεις και να προχωρήσουν γρήγορα οι «αναγκαίες τομές». Την ίδια στιγμή η πίεση των ιμπεριαλιστικών ενώσεων γίνεται κάθε μέρα και πιο ασφυκτική. «Η Ευρώπη κινδυνεύει να χάσει το τρένο της ανταγωνιστικότητας», δηλώνει η Κομισιόν, «τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια έχασαν την ηγεμονία»¹, συμπληρώνει ο ΟΟΣΑ, «η εκπαίδευση χρειάζεται όχι μόνο αναβάθμιση, αλλά επανάσταση»², διακηρύσσει ο ΣΕΒ. «Βιαστείτε γιατί χανόμαστε», μοιάζουν να φωνάζουν όλοι μαζί. Τι είναι όμως αυτό που κατά γενική ομολογία των αστών αναλυτών καθιστά την εκπαίδευση «έναν από τους βασικότερους συντελεστές αειφορίας σε έναν κόσμο σπάνιων πόρων»³, έναν δηλαδή από τους πιο καθοριστικούς παράγοντες για την καπιταλιστική κερδοφορία σε συνθήκες έντονου μονοπωλιακού ανταγωνισμού και αυξημένων δυσκολιών αναπαραγωγής του κεφαλαίου;

Η απάντηση δίχως άλλο βρίσκεται στις βασικές λειτουργίες της εκπαίδευσης, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζουμε εκείνες που έχουν την αμεσότερη σχέση με την οικονομία και την παραγωγή: Τη συμβολή της στην αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης και ειδικά για τα πανεπιστήμια, το ρόλο τους στην παραγωγή νέας γνώσης. Πιο συγκεκριμένα, όλη η συζήτηση που συνοδεύει την πολιτική των αναδιαρθρώσεων στην εκπαίδευση, δείχνει ότι στις σημερινές συνθήκες γενικευμένης εφαρμογής της επιστήμης στην παραγωγή, το προβάδισμα στο βαθμό δεξιοτεχνίας του εργατικού δυναμικού και στην άμεση εμπορική εκμετάλλευση των αποτελεσμάτων της επιστήμης αποκτά αποφασιστική σημασία στον αδυσώπητο ανταγωνισμό των μονοπωλίων. Βέβαια, τόσο η μεγαλύτερη επιτηδειότητα των εργαζομένων, όσο και η αμεσότερη αξιοποίηση και εφαρμογή των επιτευγμάτων της επιστήμης από μια πρώτη ματιά φαντάζουν ιδέες θετικές και ως τέτοιες το σύστημα έχει βαλθεί με περισσή επιμέλεια να τις διαφημίζει. Ενα πλήθος ειδικών - ερευνητών, αρθρογράφων, πολιτικών, στελεχών οργανισμών και επιχειρήσεων - έχει επιστρατευτεί για να διαλαλεί, όπου σταθεί κι όπου βρεθεί, τα περί «κοινωνίας και οικονομίας της γνώσης», προσπαθώντας να πείσει πως ο καπιταλισμός άλλαξε και ως μέτρο της ευημερίας και της προόδου δε θέτει πια το κέρδος, αλλά τη γνώση!

Η πραγματικότητα όμως διαψεύδει και τους πιο αισιόδοξους οπαδούς αυτής της θεωρίας. Ο καπιταλισμός όχι μόνο δεν άλλαξε, αλλά άπληστος και επιθετικός όσο ποτέ, επιδίδεται σε ένα ακόμη πιο ξέφρενο κυνήγι του κέρδους. Το κεφάλαιο αδιάκοπα αποδεικνύει ότι χρησιμοποιεί το υψηλότερο σε σχέση με το παρελθόν πολιτιστικο-τεχνικό επίπεδο των εργαζομένων για να αυξήσει το βαθμό εκμετάλλευσής τους. Ενώ η παραγωγικότητα της εργασίας, ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και κυρίως του ανθρώπου, αυξάνεται ραγδαία, ενώ δηλαδή ο αναγκαίος χρόνος για την παραγωγή των υλικών αγαθών και μαζί του ο χρόνος αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης μειώνεται, ο συνολικός χρόνος εργασίας όχι μόνο δε μειώνεται, αλλά παρατείνεται στις 12 και στις 16 ώρες και ο μισθός πέφτει στα άθλια επίπεδα των 400 και 600 ευρώ, ακόμη και για το υψηλά ειδικευμένο εργατικό δυναμικό, όπως είναι οι απόφοιτοι της ανώτατης εκπαίδευσης. Να λοιπόν πού οφείλεται το ενδιαφέρον των καπιταλιστών για την εκπαίδευση: Το μείγμα κατάλληλα καταρτισμένης εργατικής δύναμης και «ευέλικτων» εργασιακών σχέσεων εξασφαλίζει τέτοια αύξηση του απλήρωτου και κλεμμένου χρόνου εργασίας, που δεν την ονειρεύτηκαν ποτέ. Αυτό το αποκορύφωμα της εκμετάλλευσης είναι που κάνει τον πρόεδρο του ΣΕΒ να αναφωνεί με ενθουσιασμό και αφοπλιστική ειλικρίνεια πως «ο πιο σημαντικός συντελεστής υπεραξίας είναι η γνώση σε συνδυασμό με την ευελιξία και τη συνεχή κατάρτιση»⁴.

Ωστόσο, ακόμη και από το λακωνικό αυτό απόσπασμα μπορεί κανείς να καταλάβει ότι το κεφάλαιο δεν ενδιαφέρεται για τη διεύρυνση των μορφωτικών εφοδίων των εργαζομένων γενικά. Από όλο το σύστημα της ανθρώπινης γνώσης ξεχωρίζει το πιο ωφέλιμο για τους εκμεταλλευτικούς σκοπούς του μέρος της: την εφήμερη, ευέλικτη και διαρκώς επαναλαμβανόμενη κατάρτιση που θα εφοδιάζει την εργατική δύναμη με τις επιζητούμενες δεξιότητες ακριβώς στην κατάλληλη στιγμή (just in time). Ο λόγος είναι προφανής. Δε χρειάζεται γενικευμένα τη μορφωμένη και υψηλά εκπαιδευμένη εργατική δύναμη. Χρειάζεται ορισμένο επίπεδο ειδίκευσης της εργατικής δύναμης, άμεσα προσαρμοσμένης στις ανισορροπίες και ανακατατάξεις που φέρνει η καπιταλιστική ανισομετρία, ο κύκλος της καπιταλιστικής κρίσης, ο παγκόσμιος ανταγωνισμός. Αλλωστε είναι από τις αντιφάσεις του καπιταλισμού, αφ' ενός να χρειάζεται την αναπτυγμένη εργατική δύναμη, αφ' ετέρου να επιβραδύνει την ανάπτυξή της.

Την αντίφαση αυτή έρχεται να συμφιλιώσει το σύστημα της «διά βίου μάθησης». Ενα σύστημα που φιλοδοξεί να υποκαταστήσει την ανάγκη για ευρύτερη γενική μόρφωση, τον πρωταρχικό δηλαδή όρο για την εξασφάλιση προωθημένων ικανοτήτων, όπως η δημιουργικότητα και η πολυμέρεια, με διαδοχικές καταρτίσεις «ευέλικτα» προσαρμοζόμενες στις «ανάγκες της αγοράς». Μόλις αυτές ξεπεραστούν, θα θεωρούνται αμαθείς και θα απολύονται για να ξανακαταρτιστούν. Αυτός εξάλλου είναι ένας εύσχημος τρόπος για να μην αποκτούν ποτέ δικαιώματα, καθώς κάθε φορά που θα επαναπροσλαμβάνονται στην ίδια ή σε άλλη επιχείρηση - και αυτό, όπως με άνεση υπογραμμίζεται, θα επαναληφθεί ως και 7 φορές στη διάρκεια της εργασιακής ζωής - θα ξεκινούν από το μηδέν, με το μισθό και τα ανύπαρκτα δικαιώματα του νεο-προσλαμβανόμενου, όπως γίνεται σήμερα στις ΗΠΑ⁵.

Μόνο που το κεφάλαιο δεν αρκείται πια σε μια εργατική δύναμη που θα διεκπεραιώνει μηχανιστικά τα εργασιακά της καθήκοντα. Δεν ικανοποιείται με εργαζόμενους που παθητικά και ανόρεχτα θα ολοκληρώνουν το ωράριό τους για να «ζήσουν τη ζωή τους» μετά την εργασία και έξω από αυτή. Ζητά έναν εργαζόμενο ενεργητικό υποστηρικτή του συστήματος της υπερεκμετάλλευσης, που θα σκέφτεται για τους καπιταλιστές, πριν από τους καπιταλιστές, δρώντας ενάντια στα αντικειμενικά του συμφέροντα. Ετσι και το ιδεολογικό περιεχόμενο της εκπαίδευσης αναπροσαρμόζεται και αυτό, ώστε επιθετικά και με βιωματικές μεθόδους να εμπεδώνει από την τρυφερή ηλικία ως αυταπόδεικτες και αδιαμφισβήτητες αλήθειες, τις «αξίες» της καπιταλιστικής βαρβαρότητας.

Σημειώσεις

1. Τα οικονομικά της γνώσης: «Γιατί η εκπαίδευση είναι κλειδί για την επιτυχία της Ευρώπης». Andreas Schleicher. OOSA.

2. Συνέντευξη του προέδρου του ΣΕΒ «ΤΟ ΒΗΜΑ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ», 21.2.2006.

3. Συνταγματική Αναθεώρηση και Ανώτατη Εκπαίδευση «Προκλήσεις και Προοπτικές», Π. Ανδρεασάκης και Σ. Μακρής, «Η ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ» 27.6.2006.

4. Συνέντευξη του προέδρου του ΣΕΒ Δ. Δασκαλόπουλου. «ΤΟ ΒΗΜΑ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ», 21.5.2006.

5. L. Thurow: «Το μέλλον του καπιταλισμού»

* Το άρθρο αναδημοσιεύεται από την Κομμουνιστική Επιθεώρηση, τεύχος 4-5 2006

Συνεχίζεται