Φυσικά, έπρεπε να περιμένει κανείς ότι η επέτειος του θανάτου του Ι. Β. Στάλιν (πραγματικό όνομα: Ι. Β. Τζουγκασβίλι) δε θα περνούσε απαρατήρητη. Το να είσαι διάσημος εν ζωή δεν είναι, βέβαια, εύκολο. Ακόμη πιο δύσκολο είναι, όμως, το να μένεις διάσημος και, μάλιστα, να γίνεσαι ακόμη πιο διάσημος μετά θάνατον. Ο Στάλιν ανήκει, ασφαλώς, στην τελευταία κατηγορία, με την πρόσθεση ότι επέτυχε και κάτι ακόμη πιο ασυνήθιστο (αν και εδώ πρέπει να πούμε ότι δεν το επέτυχε αυτός, αλλά άλλοι τον συνέδεσαν με αυτό): Εγινε διάσημος για τη διάψευση των τοποθετήσεών του, ενώ οι τοποθετήσεις αυτές, προφανώς, επαληθεύθηκαν.

Οποιος ασχολείται συστηματικά με τον Στάλιν, δεν μπορεί να του αποδώσει άλλο πιο κατάλληλο χαρακτηρισμό από εκείνο του ανθρώπου που, όσο ζούσε, ήταν μόνιμος στόχος συστηματικής επίθεσης. Θα μπορούσε, βέβαια, να πει κανείς ότι αυτές οι επιθέσεις ήταν εντελώς ασήμαντες και ανάξιες λόγου, αν συγκριθούν με αυτές μετά το θάνατό του. Και αυτό έχει σημασία, διότι η πορεία επαλήθευσης των τοποθετήσεών του γίνεται πιο σαφής στην περίοδο μετά το θάνατό του. Ακόμη περισσότερο, όσο πιο σαφής γίνεται αυτή η επαλήθευση, τόσο πιο πολύ δυναμώνει και η επίθεση.

Η κορυφαία επαλήθευση (και εκείνη, ασφαλώς, που θα αποτελούσε και την οδυνηρότερη τραγωδία και για τον ίδιο τον ενδιαφερόμενο, αν μπορούσε να τη δει) ήταν, οπωσδήποτε, η καταστροφή του σοσιαλισμού. Και, ακόμη περισσότερο, όχι η καταστροφή αυτή καθ' εαυτή, όσο οι "πράκτορές" της: Σήμερα, δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί στα σοβαρά και με τα σωστά του ότι οι δυνάμεις και, σε μερικές περιπτώσεις, και οι ατομικές τους εκφράσεις που βρίσκονταν πίσω από αυτή την καταστροφή ήταν ακριβώς εκείνες που κατήγγειλε ο Στάλιν. Σήμερα, μάλιστα, το παραδέχονται (σωστότερα: το διαλαλούν) και οι ίδιες.

Εκείνο που είναι πολύ πιο απίστευτο (και που πιθανώς γι' αυτό είχε γίνει δεκτό με σκεπτικισμό όταν διατυπώθηκε και με παραλυτική έκπληξη όταν επαληθεύτηκε) ήταν η τοποθέτηση του Στάλιν για την απειλή που αποτελεί ο "εσωτερικός εχθρός", δηλ. η δράση δραστήριων και πιθανώς ισχυρών δυνάμεων που δρουν μέσα στις γραμμές του σοσιαλισμού ενάντια στο σοσιαλισμό. Σήμερα, αυτό θεωρείται λίγο - πολύ κοινοτοπία. Θα πρέπει μάλλον να μας ξενίζει το γεγονός ότι μέχρι σήμερα δε θεωρούνταν σαν τέτοιο. Ο Στάλιν, όμως (όπως, πριν από αυτόν, ο Λένιν) ήταν σαφής. Ο σοσιαλισμός δε δρα στο κενό, δρα σε πολιτική αντιπαράθεση (πολιτική αντιπαράθεση, τονίζουμε, δηλ., μια αντιπαράθεση που χαρακτηρίζεται και από πολύπλοκα φαινόμενα σύμφυσης και αλληλεπίδρασης) με τον ιμπεριαλισμό, ο οποίος διαθέτει ακόμη σημαντικές δυνάμεις (στη συγκεκριμένη συγκυρία που γνώρισε ο Στάλιν, μεγαλύτερες ή και πολύ μεγαλύτερες δυνάμεις από το σοσιαλισμό) και ο οποίος δεν παραιτείται από την επανάκτηση των χαμένων εδαφών. Η πολιτική αντιπαράθεση, σε συνθήκες, μάλιστα, συχνά πολύ δυσμενείς, δεν είναι εύκολο ούτε απλό πράγμα. Δεν απαιτεί μόνο σταθερότητα (που ούτε και αυτή είναι τόσο απλό πράγμα), αλλά και ευλυγισία, ικανότητα συμβιβασμών και υποχωρήσεων. Πώς μπορούμε να ξέρουμε ποιες είναι οι επιπτώσεις όλων αυτών στο πολύπλοκο σύνολο της κοινωνίας; Σημειώνουμε ότι, στον τομέα αυτό, ο Στάλιν δεν ήταν και χωρίς πρακτική εμπειρία: Η πρώτη περίπτωση όπου μπήκαν σε δοκιμασία, τόσο οι πολιτικές του ικανότητες, όσο και τα νεύρα του ήταν η δραματική περίπτωση του Μπρεστ Λιτόβσκ. Και τα συμβάντα στη δραματική εκείνη περίπτωση κάθε άλλο παρά πρέπει να τον έπεισαν ότι οι φόβοι του ήταν φανταστικοί και αβάσιμοι...

Ωστόσο, εδώ πρέπει να είμαστε προσεκτικοί και, κυρίως, να επισημάνουμε ότι, από την εικόνα μας, κάτι λείπει: Λείπει, βασικά, το ότι το θέμα μας δεν είναι μια γενική και ούτε μια λεπτομερής ιστορική αναδρομή. Είναι και πρέπει να είναι μια προσπάθεια πολιτικής προσέγγισης ενός στοιχείου της ιστορικής πραγματικότητας και, συγκεκριμένα, του εξής ερωτήματος:

- Αν είναι σήμερα φανερό ότι η επίθεση ενάντια στον Στάλιν ήταν επίθεση ενάντια στο σοσιαλισμό, πώς εξηγείται η επιλογή του Στάλιν σαν στόχου;

Δεν μπορούμε, βέβαια, να δεχτούμε ότι ένα άτομο, όσο μεγάλο και σημαντικό και αν είναι, μπορεί να δημιουργήσει την Ιστορία μόνο του. Αυτό μπορούν να το κάνουν μόνο ιστορικές δυνάμεις που ξεπερνούν τον τομέα δράσης και τις ικανότητες και δυνατότητες ενός ατόμου, αλλά που βρίσκουν σ' αυτό το συλλογικό τους δημιουργικό εκφραστή.

Αυτό μας βάζει μπροστά σε ένα δυσχερές πρόβλημα: Να βρούμε ποιες δυνάμεις εκπροσωπούσε ο Στάλιν.

Πρόκειται για ένα ερώτημα δύσκολο, στο οποίο δε θα προσπαθήσουμε να δώσουμε εξαντλητική απάντηση. Δε θα προσπαθήσουμε, επίσης, να απαντήσουμε στο ερώτημα αν ο Στάλιν εξέφραζε σωστά και με πληρότητα τις δυνάμεις, με τις οποίες είχε συνταχθεί, πράγμα που ξεπερνά την απλή επαλήθευση τοποθετήσεων. Αυτό είναι θέμα των ιστορικών μελετητών. Απλώς, θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στο απλό ερώτημα: Ποιες ήταν οι δυνάμεις αυτές;

Ολα δείχνουν ότι οι δυνάμεις αυτές ήταν εκείνοι που ήταν αποφασισμένοι να υπερασπίσουν το σοσιαλισμό απέναντι σε όλες τις δυσκολίες και τα εμπόδια.Το πράγμα δεν είναι τόσο απλό ούτε αυτονόητο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτές οι δυσκολίες και αυτά τα εμπόδια που αναφέραμε, όχι μόνο ήταν τεράστια από την πρώτη στιγμή, αλλά δεν έπαψαν ούτε και να μεγαλώνουν και να γίνονται πιο δυσυπέρβλητα. Απέναντί τους, χρειάστηκε πολύ μεγάλη δύναμη αντίστασης. Αντίσταση απέναντι σε νίκες που δεν αρκούσαν για να στερήσουν από τον αντίπαλο τις εφεδρείες του, αλλά συχνά απλώς δυνάμωναν τη θέλησή του για νέα επίθεση. Αντίσταση ενάντια σε ήττες και οδυνηρές θυσίες, για τις οποίες κανείς δεν μπορούσε να πει ότι δε θα επαναλαμβάνονταν. Αντίσταση απέναντι στις υποχωρήσεις και παραχωρήσεις, που ήταν αναγκαίες για να μπορέσει να εξασφαλιστεί προσωρινά η επιβίωση, αλλά που έπρεπε να γίνουν πληρώνοντας όσο το δυνατόν μικρότερο τίμημα.

Στα λόγια και, πολύ περισσότερο, στα γραπτά, όλα είναι εύκολα. Στην πράξη, όμως, το πράγμα διαφέρει. Ιδιαίτερα, όταν έχεις να κάνεις με ένα αντίπαλο που γνωρίζει θαυμάσια την τέχνη, όχι μόνο της σιωπηλής διείσδυσης, αλλά και της φθοράς των δυνάμεων που αντιστέκονται και που, επιπλέον, διαθέτει δυνάμεις μεγαλύτερες από αυτές και, συνεπώς, πολλές δυνατότητες φθοράς τους.

Στο φως των γεγονότων που μεσολάβησαν δεν μπορούμε να εξακολουθούμε να παραμελούμε μερικά σημεία. Ενα τέτοιο σημείο ήταν οι επισημάνσεις του Λένιν, από το 1921 ακόμη, για ανθρώπους στη Ρωσία, πουν "είναι υπερβολικά κουρασμένοι" για να αναζητήσουν λύση στα κρίσιμα προβλήματα της χώρας. Καθώς και το ότι ενάντια στον Λένιν καμία επίθεση δε χρειάστηκε. Αρκεσε η επίθεση ενάντια στον Στάλιν...

Ο παράγων αυτός, η φθορά, σε μια παρατεταμένη τριβή, δυνάμεων, που δεν μπόρεσαν να αναπληρωθούν, πρέπει να είναι ένας από τους βασικούς λόγους της στεγανής και σε μαζική κλίμακα επικράτησης της αφελούς επικύρωσης ενός αποδιοπομπαίου τράγου. Στην πραγματικότητα, δεν ήταν καθόλου αφελής η όλη επιχείρηση. Ηταν απλώς ένδειξη φθοράς κι έψαχνε να βρει μια δικαιολογία.

Ο Ι. Β. Στάλιν είναι νεκρός εδώ και 44, ήδη, χρόνια. Οι άνθρωποι που δεν τον γνώρισαν ποτέ ζωντανό βαδίζουν τώρα στη "δεύτερη νεότητα". Και μόνο το γεγονός ότι ακόμη γίνονται τόση συζήτηση γι' αυτόν και τόση αναφορά σ' αυτόν είναι, νομίζουμε, η πιο πειστική και επαρκής απόδειξη ότι "η υπόθεση δεν έχει λήξει". Και, φυσικά, είναι και μια εξεζητημένη μεταθανάτια εκδίκηση, καθώς, όπως είναι γνωστό, η εκδίκηση είναι ένα πιάτο που σερβίρεται πάντα κρύο...

Δ. Β.