Πριν από λίγο καιρό, η είδηση της κλωνοποιημένης προβατίνας Ντόλι έκανε το γύρο του κόσμου και, όπως συνηθίζεται, δημιούργησε ποικίλες αντιδράσεις, που ήταν συνάρτηση της ημιμάθειάς μας, του εντυπωσιασμού που επιδιώκουν τα ΜΜΕ, αλλά και της καλλιέργειας του αισθήματος στο λαό ότι για πολλά ζητήματα άλλοι ξέρουν και αποφασίζουν...

Κατά καιρούς επίσης, η κοινή γνώμη βομβαρδίζεται με ειδήσεις για πωλήσεις ανθρωπίνων οργάνων, που παίρνονται από "τριτοκοσμικά" παιδιά που δολοφονούνται γι' αυτό το σκοπό, εναλλασσόμενες με ειδήσεις προσφοράς ανθρωπίνων οργάνων για να σωθούν ζωές κλπ. Στην εφημερίδα το ΒΗΜΑ της 29/6/98, δημοσιεύτηκε άρθρο του καθηγητή του Οίκονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών Γ. Κ. Μπήτρου, στο οποίο, μεταξύ άλλων, υποστηρίζει ότι το πρόβλημα της προσφοράς ανθρωπίνων οργάνων - μοσχευμάτων μπορεί να το λύσει ο μηχανισμός της αγοράς! Αναφέρει δε ως παράδειγμα την περίπτωση πολίτη με παιδιά, που δεν έχει τίποτα άλλο στον κόσμο, παρά μόνο το σώμα του, τον οποίο προτρέπει να απευθυνθεί σε κατάλληλη ασφαλιστική - εμπορική ιδιωτική εταιρία, στην οποία να πουλήσει το σώμα του, αν πεθάνει ξαφνικά (;) σε τιμή που θα έχει καθορίσει η υγιής αγορά και έτσι θα προεισπράξει κάποια χρήματα για τα παιδιά του...

Αχ! αυτή η αγορά! Τίποτα δε θα αφήσει όρθιο...

Τα ζητήματα υγείας, μοσχευμάτων, τεχνητών ανθρωπίνων οργάνων και συσκευών αποκατάστασης είναι πράγματι σοβαρά, δικαιολογημένα απασχολούν την κοινή γνώμη και χρειάζεται να μας προβληματίζουν.

Το θέμα είναι τεράστιο και θα θίξουμε μερικές μόνο πτυχές του.

• Για μια σειρά από κοινωνικούς, φιλοσοφικούς, πολιτισμικούς κλπ. λόγους, οι περισσότεροι άνθρωποι (ειδικά στη Δύση) επιθυμούν τη μακροζωία, την παράταση της ζωής τους, όσο πιο πολύ γίνεται, ακόμα και με επίπονες, δαπανηρές επεμβάσεις.
• Πολλές και διαφορετικές αιτίες, όπως εργατικά ατυχήματα, πόλεμοι, κυκλοφοριακά και αθλητικά ατυχήματα, ρυθμός και τρόπος καθημερινής διαβίωσης, περιβαλλοντικές αλλοιώσεις κλπ. δημιουργούν μια συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση τρόπων αποκατάστασης της υγείας και ακεραιότητας ενός όλο και πιο διευρυμένου φάσματος παθόντων. Επί πλέον αυτών που χρήζουν αποκατάσταση, λόγω "κλασικών ασθενειών".

Γι' αυτούς και άλλου λόγους λοιπόν, η ανάγκη ύπαρξης οργάνων που θα αντικαταστήσουν μια ή περισσότερες δυσλειτουργίες των αντίστοιχων οργάνων του σώματος, ώστε να σωθεί η ζωή ή να βελτιωθεί η υγεία των ασθενών, είναι φανερή.

Τεχνητά όργανα και συσκευές για την υποβοήθηση λειτουργιών του ανθρωπίνου σώματος έχουν επινοηθεί από την αρχαιότητα. Σ' αυτήν την κατηγορία κατατάσσονται τα μπαστούνια, τα διορθωτικά γυαλιά, τα ξύλινα τμήματα άκρων (ποδιών, χεριών) κλπ. Στη συνέχεια, είχαμε τη χρήση μεταλλικών εξαρτημάτων για την επιδιόρθωση σπασμένων οστών. Με την πρόοδο των διαφόρων επιστημών ιδιαίτερα το τελευταίο μισό του αιώνα μας, αυξήθηκε εντυπωσιακά ο αριθμός, το είδος και η ποιότητα των τεχνητών οργάνων και προσθετικών συσκευών, που χρησιμοποιούνται στην ιατρική. Τεχνητές αρθρώσεις (στη λεκάνη, στο γόνατο, στον ώμο κλπ.), τεχνητό δέρμα, τένοντες, αιμοφόρα αγγεία, καρδιακές βαλβίδες, ολόκληρη τεχνητή καρδιά, τεχνητοί πνεύμονες, συστήματα αιμοκάθαρσης, βηματοδότες της καρδιάς, του ουροποιητικού συστήματος, τεχνητό συκώτι και πάγκρεας και πολλά άλλα, σχεδιάζονται, κατασκευάζονται και χρησιμοποιούνται καθημερινά σε χιλιάδες ασθενείς (βεβαίως του λεγόμενου ανεπτυγμένου κόσμου). Για την κατασκευή τους, χρησιμοποιούνται μέταλλα, κράματα, πολυμερή (πλαστικά), κεραμικά υλικά ή συνδυασμός τους. Επειδή, όμως, το ανθρώπινο σώμα αντιδρά αρνητικά σε οτιδήποτε ξένο έρχεται σε άμεση - λειτουργική επαφή μαζί του (ιδίως το αίμα), τα τεχνητά όργανα έχουν μερική μόνο επιτυχία. Ειδικά μερικά όργανα, όπως καρδιά, συκώτι, νεφροί, είναι τόσο πολύπλοκα, που η καλύτερη λύση θα ήταν η μεταμόσχευση κατάλληλου (συμβατού) ανθρώπινου οργάνου. Ομως, οι ανάγκες είναι κατά πολύ περισσότερες από την προσφορά τους.

Για τους πιο πάνω λόγους, δηλαδή ότι τα διαθέσιμα μοσχεύματα είναι πολύ λιγότερα από τις ανάγκες των ασθενών και ότι τα τεχνητά όργανα, παρά τις αξιοθαύμαστες επιτυχίες τους, έχουν περιορισμένη εμβέλεια εφαρμοργών, την τελευταία δεκαετία αναπτύσσεται έντονη ερευνητική δραστηριότητα, με στόχο τη δημιουργία στο εργαστήριο ολόκληρων ζωντανών οργάνων για ανθρώπινη χρήση.

Με απλά λόγια, η ερευνητική προσπάθεια συνίσταται στο να βρεθούν οι κατάλληλες συνθήκες, ώστε να τοποθετηθούν μερικά κύτταρα σε ένα προκατασκευασμένο υπόστρωμα (που να έχει, π.χ., την αρχιτεκτονική δομή του συκωτιού), τα κύτταρα θα αναπτυχθούν, έτσι ώστε να φτιαχτεί ένα νέο συκώτι και συγχρόνως το υπόστρωμα θα αυτοκαταστραφεί. Τα αρχικά κύτταρα μπορεί να προέρχονται από τον ίδιο τον ασθενή, στον οποίο θα τοποθετηθεί το νέο "βιοτεχνολογικό" όργανο, ή θα προέρχονται από ειδικά γενετικά μεγαλωμένα ζώα, έτσι που να αντιμετωπίζεται το πρόβλημα της συμβατότητας, ή από γενετικά τροποποιημένα κύτταρα του ίδιου του λήπτη.

Και να που ερχόμαστε σε μια βασική παράμετρο του προβλήματος. Πού γίνονται οι σχετικές έρευνες; Ποιος αποφασίζει για τη χρηματοδότησή τους; Υπάρχουν προβλήματα ηθικής τάξης, ποιος έχει πρόσβαση και ποιος ωφελείται από τα νέα αυτά θεραπευτικά όργανα;

Οπως σε τόσα άλλα ζητήματα, έτσι και εδώ, κυριαρχούν οι νόμοι της ελεύθερης αγοράς! Ακόμα και αν οι σχετικές έρευνες ξεκινήσουν σε πανεπιστημιακά εργαστήρια ή σε Εθνικά Κέντρα Ερευνών, πολύ σύντομα μεταφέρονται στον ιδιωτικό τομέα. Τα νέα "ήθη και έθιμα", που επικρατούν στους χώρους εκπαίδευσης, έρευνας και τεχνολογίας στην ανεπτυγμένη Δύση και που εισάγονται με κάποια καθυστέρηση και στη χώρα μας, ευνοούν την πιο κάτω διαδικασία: Με την ουσιαστική συμμετοχή μεταπτυχιακών φοιτητών και χρηματοδότηση από κρατικές ή και κοινοτικές ή και ιδιωτικές πηγές, μέλη ΔΕΠ πανεπιστημίων διεξάγουν έρευνες που ανακαλύπτουν κάποια πολλά υποσχόμενη τεχνική, για πολλαπλασιασμό, π.χ., δερματικών κυττάρων. Το επόμενο βήμα είναι να πατεντάρουν τα αποτελέσματα (συνήθως με τη βοήθεια του Πανεπιστημίου ή κάποιας εταιρίας) και στη συνέχεια να ιδρύσουν κάποια εταιρία με την προτροπή, μάλιστα, του Πανεπιστημίου ή στο Τεχνολογικό Πάρκο της περιοχής ή όπου βολεύει. Βέβαια, συνεχίζουν να είναι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι, αλλά η κύρια ενασχόλησή τους τώρα είναι η παραγωγή προϊόντων, δηλαδή τεχνητού δέρματος στο παράδειγμά μας. Ομως, από δίπλα, βρίσκονται οι μεγάλες φαρμακευτικές εταιρίες, που καιροφυλακτούν και εξαγοράζουν την καθηγητική εταιρία μόλις κρίνουν ότι συμφέρει. Τότε προχωρούν σε νέα πατέντα και μοσχοπωλούν μονοπωλιακά το παραγόμενο από αυτούς τεχνητό δέρμα σε όσους από αυτούς που το έχουν ανάγκη μπορούν να το πληρώσουν.

Το ότι όλοι δουλεύουμε για το μεγάλο αδελφό στις άγριες καπιταλιστικές συνθήκες είναι γνωστό. Το ότι, όμως, θα πατεντάρουν και ανθρώπινα όργανα (και γιατί όχι και κλωνοποιημένους "ανθρώπους" στο μέλλον;) είναι εξοργιστικό. Πότε θα αντιδράσει η επιστημονική κοινότητα απέναντι σε αυτήν τη βαρβαρότητα; Να το επαναλάβουμε: Η ασυδοσία του μεγάλου κεφαλαίου και οι θιασώτες της ελεύθερης αγοράς προτείνουν. Οι άνεργοι να προπωλούν το σώμα τους, οι ερευνητές να λειτουργούν για τα συμφέροντα των μεγάλων εταιριών και στα ράφια των νοσοκομείων θα υπάρχουν ανθρώπινα όργανα με συγκεκριμένη τιμή πώλησης.

Οι εξελίξεις τρέχουν με ξέφρενη ταχύτητα. Προσπαθούν να μας ζαλίσουν, να μας απογοητεύσουν, να μας κάνουν να νιώσουμε ανήμποροι να αντισταθούμε. Ομως, από μας εξαρτάται. Εμείς, οι εργαζόμενοι, οι λαοί δουλεύουν και παράγουν. Ας πάψουμε να φτιάχνουμε τις αλυσίδες, με τις οποίες μας δένουν. Ας τις σπάσουμε. Μπορούμε να φτιάξουμε έναν καλύτερο κόσμο.

Γιάννης ΜΙΣΙΡΛΗΣ

Καθηγητής Πανεπιστημίου Πάτρας

Η ασυδοσία του μεγάλου κεφαλαίου και οι θιασώτες της ελεύθερης αγοράς προτείνουν. Οι άνεργοι να προπωλούν το σώμα τους, οι ερευνητές να λειτουργούν για τα συμφέροντα των μεγάλων εταιριών και στα ράφια των νοσοκομείων θα υπάρχουν ανθρώπινα όργανα με συγκεκριμένη τιμή πώλησης