Τον χαρακτήρισαν «αυθεντικό ζωγράφο του βλέμματος», «γνήσιο εκπρόσωπο του πρώιμου ελληνικού υπαιθρισμού και μοντερνισμού», «επαναστάτη, που ανανέωσε τη ζωγραφική του τόπου μας». Ο λόγος για τον Νίκο Λύτρα (1883-1927), γιο του κορυφαίου εκπροσώπου της Σχολής του Μονάχου στην Αθήνα, Νικηφόρου Λύτρα. Πολλά άγνωστα έργα του φέρνει στο φως η αναδρομική έκθεση, η οποία φιλοξενείται στην Εθνική Πινακοθήκη (Βασ. Κωνσταντίνου 50). Με τίτλο «Χτίζοντας με το χρώμα και το φως», περιλαμβάνει 180 δημιουργίες - λάδια, παστέλ, υδατογραφίες, σχέδια και πλούσιο τεκμηριωτικό υλικό. Η έκθεση αποτελεί ένα οδοιπορικό του καλλιτέχνη από τις πρώτες δοκιμές στο εργαστήριό του, μέχρι τη μεγάλη μεταθανάτια έκθεση έργων του στο Ζάππειο το 1929.

Σε επιμέλεια της ιστορικού Τέχνης Αφροδίτης Κούρια, η οποία υπογράφει και τα κείμενα στην ομότιτλη εξαιρετική μονογραφία, που κυκλοφορεί παράλληλα με την παρουσίαση, η έκθεση και η έκδοση επιχειρούν να χαρτογραφήσουν «την εικαστική διαδρομή, αλλά και την πολυεδρική ταυτότητα αυτού του κορυφαίου Ελληνα καλλιτέχνη, του οποίου το έργο δεν έχει μελετηθεί επαρκώς».

Οπως χαρακτηριστικά σημειώνει η Αφ. Κούρια, «η ιστορία της νεοελληνικής τέχνης όσες φορές ασχολήθηκε με τον Νίκο Λύτρα εστίασε στο μορφοπλαστικό πεδίο, στη μορφολογία των έργων του, και δεν έδωσε προσοχή στη νεωτεριστική διάσταση της τέχνης του όσον αφορά στην εικόνα και στην ταυτότητα του μοντέρνου ανθρώπου, μολονότι κάποια εύγλωττα δείγματα, κάποια πορτρέτα (όπως του ζωγράφου Γερανιώτη, της Κυβέλης και κυρίως του Περικλή Βυζάντιου) ήταν ήδη γνωστά... Το έργο του διευρύνει και εμπλουτίζει καίρια, με αποχρώσεις και περιεχόμενα, το διάλογο της νεοελληνικής τέχνης με τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα».

Γεννημένος στην Αθήνα το 1883 ο Ν. Λύτρας παίρνει τα πρώτα μαθήματα ζωγραφικής από τον πατέρα του. Το 1900 γράφεται στη Δ΄ τάξη του τμήματος Γραφικής του Σχολείου των Τεχνών, στο οποίο διδάσκουν οι: Νικηφόρος Λύτρας, Κωνσταντίνος Βολανάκης, Γεώργιος Ροϊλός, Βικέντιος Μποκατσιάμπης κ.ά., ενώ μετά το θάνατο του πατέρα του (1904) παρακολούθησε για δύο χρόνια μαθήματα σύνθεσης κοντά στον Γεώργιο Ιακωβίδη. Το 1907 ο Ν. Λύτρας ξεκινά τη μετεκπαίδευσή του στη φημισμένη Ακαδημία του Μονάχου.

Οπως σημειώνει η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, Μαρίνα Λαμπράκη - Πλάκα, «είναι παράδοξο, αλλά φαίνεται ότι οι σπουδές στο Μόναχο, το άλλοτε προπύργιο του ακαδημαϊσμού, λειτούργησαν ως καταλύτης για τη μεταστροφή του νέου ζωγράφου... Οι μεγάλες ρήξεις έχουν ήδη συντελεστεί στη γερμανική σκηνή της τέχνης: τον άγριο Εξπρεσιονισμό της "Γέφυρας", με πρωταγωνιστές τους Kirchner, Heckel, Schmidt Rottluff, Nolde, Pechstein, τον διαδέχονται οι πιο λυρικές, οι πιο πνευματικές αναζητήσεις του "Γαλάζιου Καβαλάρη", με καλλιτέχνες όπως οι Kandinsky, Jawlensky, Marc, Macke, Klee που θα οδηγήσουν τελικά στην αφαίρεση. Θεωρώ απίθανο ένας νέος με την καλλιέργεια, την προδιάθεση και το καλλιτεχνικό ένστικτο του Νίκου Λύτρα να μην παρακολουθούσε από κοντά τις πυρετικές συζητήσεις, τις εκθέσεις, τις ριζοσπαστικές καινοτομίες που λάβαιναν χώρα στη βαυαρική πρωτεύουσα και σε άλλες πόλεις της Γερμανίας όπως η Δρέσδη και το Βερολίνο».

Το 1905 στο Φθινοπωρινό Σαλόνι του Παρισιού έκανε την εμφάνισή του το γαλλικό κίνημα του φωβισμού και οι καλλιτέχνες που το εκπροσωπούσαν (Ματίς, Ντερέν, Βλαμένγκ κ.ά.) ήταν γνωστοί στη Γερμανία από εκθέσεις. Από αυτό το πυρετικό κλίμα ο νεαρός Ν. Λύτρας, όπως επισημαίνει η Μ. Λαμπράκη - Πλάκα, «αντί να γίνει οπαδός ενός κινήματος ή ακόλουθος ενός μεγάλου ζωγράφου, συνέλαβε την ουσία, το μέγιστον μάθημα αυτού του επαναστατικού αναβρασμού: την ελευθερία της έκφρασης, τη διεκδίκηση του ατομικού, του προσωπικού λόγου, που αποτελεί και το βαθύτερο νόημα της μοντέρνας τέχνης».

Ο Ν. Λύτρας ζωγράφισε πορτρέτα, εσωτερικά με φιγούρες, νεκρές φύσεις και ύπαιθρα από την Αττική και τα νησιά. Η ζωγραφική του αποκαλύπτει μια ιδιοσυγκρασία εκρηκτική, γεμάτη φλόγα και οίστρο. «Στοιχεία», τα οποία, όπως υπογραμμίζει η Μ. Λαμπράκη - Πλάκα, «μεταδίδονται στους πίνακες και στις εικόνες που δημιουργεί και που οδήγησαν μερικούς μελετητές να κατατάξουν την τέχνη του στον εξπρεσιονισμό. Η ζωγραφική του, ωστόσο, δεν μπορεί να στεγαστεί εύκολα κάτω από τίτλους, τάσεις και σχολές». Γιατί, η πινελιά του, «όσο κι αν είναι πυρετική και βίαιη, είναι πάντα "δομική", χτίζει τη φόρμα, μεταφράζει τον όγκο και αποδίδει πάντα με καθαρό χρώμα την ένταση και την ποιότητα του φωτός». Σ' αντίθεση με τον σκοτεινό ψυχισμό των εξπρεσιονιστών, την παραμόρφωση και την καταστροφή της μορφής, η ζωγραφική του Ν. Λύτρα είναι «ένας ύμνος στη ζωή, στα νιάτα, στην ελληνική φύση που ξαναγεννιέται κάθε μέρα κάτω από το πιο λαμπερό και διάφανο φως».

Ξεχωριστή είναι η συνεισφορά του στη νεοελληνική προσωπογραφία. Ο Ν. Λύτρας προσδίδει μία καινούρια ερμηνεία του πορτρέτου. Τον ενδιαφέρει η διείσδυση στο χαρακτήρα του εικονιζόμενου, η ψυχολογία του. «Ο Λύτρας μαζί με τον Μπουζιάνη», τονίζει η Αφ. Κούρια, «είναι οι κατεξοχήν ανανεωτές» της προσωπογραφίας «στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα - ο καθένας με τον τρόπο του και τη δική του γλώσσα».

Ενα σημαντικό κεφάλαιο της εικονογραφίας του ελληνικού χώρου στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, συγκροτούν τα τοπία του Ν. Λύτρα. Η τοπιογραφία του δίνει «μια νέα μορφολογική ταυτότητα και ένα νέο περιεχόμενο στον ελληνικό χώρο». Στην πλειοψηφία των έργων, το φυσικό και το δομημένο περιβάλλον «παρουσιάζονται απαλλαγμένα από την περιγραφικότητα και από τις αφηγήσεις της παραδοσιακής νατουραλιστικής τοπιογραφίας με το ιδεολογικό - ελληνοκεντρικό της υπόβαθρο, τις εξιδανικευτικές συχνά προθέσεις, τις ηθογραφικές προεκτάσεις και την εύκολη γραφικότητα».

Το 1910 ιδρύεται ο Σύνδεσμος Ελλήνων Καλλιτεχνών, το πρώτο επαγγελματικό καλλιτεχνικό Σωματείο στην Ελλάδα. Μέλος του γίνεται και ο Ν. Λύτρας, ο οποίος μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, θα παρουσιάσει στις εκθέσεις του Συνδέσμου έργα του. Η Δ' έκθεση, το 1917 και τα δυσάρεστα γεγονότα που τη σημάδεψαν, στάθηκαν, πιθανότατα, η αφορμή για την ίδρυση, τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου, της Ομάδας «Τέχνη». Με πρωτοβουλία του Ν. Λύτρα, γύρω της συσπειρώθηκαν σημαντικοί καλλιτέχνες της ελληνικής «πρωτοπορίας»: Κωνσταντίνος Παρθένης, Περικλής Βυζάντιος, Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης, Μιχάλης Τόμπρος, Λυκούργος Κογεβίνας κ.ά.

Το 1923 ο Ν. Λύτρας εκλέγεται καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών, επικρατώντας των συνυποψηφίων του, Κ. Παρθένη και Στ. Παπαπαναγιώτου. Στα λίγα χρόνια που δίδαξε, μέχρι τον πρόωρο θάνατό του το 1927, πρόλαβε να εισαγάγει στη Σχολή το νέο πνεύμα στη διδακτική μέθοδο και στην οργάνωση των εργαστηρίων. Κυρίως όμως έφερε τους σπουδαστές σε επαφή με τα νέα καλλιτεχνικά ρεύματα.