Πρόκειται για την κυβέρνηση Μοράλες στη Βολιβία, Τσάβες στη Βενεζουέλα, Λούνγκο στην Παραγουάη, Ορτέγκα στην Νικαράγουα, Σελάγια στην Ονδούρα, Ταμπάρε Βάσκεζ στην Ουρουγουάη, Ραφαέλ Κορέα στο Εκουαδόρ, Μαουρίσιο Φούνες στο Ελ Σαλβαδόρ. Στην ίδια κατηγορία κατατάσσονται, παρά τις διαφοροποιήσεις, η κυβέρνηση του Σοσιαλιστικού Κόμματος στη Χιλή, οι κυβερνήσεις των Κίρτσνερ στην Αργεντινή, του Λούλα Ντα Σίλβα στη Βραζιλία.

Οι κυβερνήσεις αυτές παρουσιάζονται ως η «αριστερή στροφή» της Λατινικής Αμερικής ή «εναλλακτική» λύση απέναντι στο «νεοφιλελευθερισμό» ή ακόμα και στον ιμπεριαλισμό. Τη συζήτηση εντείνει το γεγονός ότι ορισμένες από αυτές τις κυβερνήσεις διατηρούν καλές σχέσεις με την Κούβα και αντιτάσσονται στα σχέδια των ΗΠΑ εναντίον της. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι κυβερνήσεις αυτές έχουν τη στήριξη των φτωχών λαϊκών μαζών αυτών των χωρών, αλλά και των Κομμουνιστικών Κομμάτων, πολλά από τα οποία συμμετέχουν σε αυτές, όπως π.χ. το ΚΚ Βενεζουέλας, το ΚΚ Βραζιλίας, το ΚΚ Παραγουάης.

Η ερμηνεία του χαρακτήρα αυτών των κυβερνήσεων, η στάση των κομμουνιστών απέναντί τους και άλλα συναφή ζητήματα προκαλούν την ιδεολογική πολιτική συζήτηση στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Θεωρούμε επιβεβλημένη την προσέγγιση αυτών των εξελίξεων με τις θεωρητικές αρχές και τα μεθοδολογικά κριτήρια του μαρξισμού-λενινισμού, αξιοποιώντας και τη συσσωρευμένη ιστορική πείρα του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος.

Δεν είναι δυνατό βέβαια μέσα σε ένα άρθρο να δοθούν αναλυτικά στοιχεία κοινωνικοοικονομικής και πολιτικής μελέτης που αφορούν ένα μεγάλο αριθμό χωρών και προφανώς αποτελούν αντικείμενο εκτενέστερης μελέτης. Στο παρόν άρθρο γίνεται προσπάθεια ν' αναδειχτούν ορισμένα ζητήματα που είχαν απασχολήσει και παλιότερα το κομμουνιστικό κίνημα.

Θα σταθούμε αναλυτικά σε ορισμένα θεωρητικά ζητήματα γιατί, συζητώντας για το χαρακτήρα των χωρών της Λατινικής Αμερικής, χρειάζεται εξαρχής να απαντήσουμε σε μια σειρά - όχι καινούριες - αντιλήψεις, οι οποίες θεωρούν ότι ο καπιταλισμός στις χώρες της Λατινικής Αμερικής δεν είναι τυπικός καπιταλισμός αλλά «ραντιέρικος καπιταλισμός¹, γεγονός με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ανάμεσα στις διαδικασίες καπιταλιστικής συσσώρευσης που αναπτύχθηκαν στον κόσμο»², ότι η αστική τάξη είναι μια «παρασιτική και αναποτελεσματική επιχειρηματική τάξη»³. Αλλες απόψεις διαχωρίζουν την αστική τάξη σε «εθνική» και σε «ξενόδουλη», με βάση το τι στάση κρατάει κάθε τμήμα της απέναντι στη διαπραγμάτευση με τις ΗΠΑ και θεωρούν ότι υπάρχει δυνατότητα συμμαχιών ανάμεσα στην εργατική τάξη και την πρώτη. Επικρατεί η αντίληψη που θεωρεί το ζήτημα των ανισότιμων σχέσεων αυτών των χωρών με τις ΗΠΑ ως την αιτία των προβλημάτων καθυστέρησης των καπιταλιστικών οικονομιών τους. Δηλαδή ουσιαστικά παραγνωρίζεται η ιστορικότητα στην καπιταλιστική ανάπτυξη, αυτονομούνται οι σχέσεις εξάρτησης και αλληλεξάρτησης από τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και την πάλη για την ανατροπή τους.

Οι αντιλήψεις αυτές έχουν επίδραση στους κόλπους του κομμουνιστικού κινήματος αυτών των χωρών και στη διαμόρφωση της στρατηγικής του. Ετσι, από τα περισσότερα ΚΚ της περιοχής θεωρείται αναγκαία μια αστικοδημοκρατική αντιιμπεριαλιστική διαδικασία για την επίλυση των προβλημάτων καθυστέρησης - εξάρτησης, η οποία πρέπει να προηγηθεί της σοσιαλιστικής επανάστασης. Ωστόσο τέτοιες στρατηγικές προσεγγίσεις δεν είναι καινούριες για το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, ακόμα και σε χώρες με προωθημένη καπιταλιστική ανάπτυξη.

Η παγκόσμια κυριαρχία του καπιταλισμού χρονολογείται από τις αρχές του 19ου αιώνα, όταν οι καπιταλιστικές σχέσεις κυριάρχησαν στις βασικές ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου (Μ. Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία, Βέλγιο, ΗΠΑ κλπ.), ενώ ακόμα μια σειρά περιοχές του πλανήτη δεν είχαν μπει στο δρόμο της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Σημείωναν οι Μαρξ - Ενγκελς στο «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», το 1848: «Η μεγάλη βιομηχανία δημιούργησε την παγκόσμια αγορά, που είχε προετοιμάσει η ανακάλυψη της Αμερικής. Η παγκόσμια αγορά έδωσε μια τεράστια ανάπτυξη στο εμπόριο, στη ναυτιλία, στα μέσα συγκοινωνίας της ξηράς»⁴.

Η ανάπτυξη της αποικιοκρατίας του 19ου αιώνα, δηλαδή της κατάκτησης νέων εδαφών από τις μεγάλες καπιταλιστικές δυνάμεις, πρώτα απ' όλα τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, τις ΗΠΑ, αλλά και τη Ρωσία, στις περιοχές της Αφρικής, της Αμερικής, της Ωκεανίας, της Ασίας, οδήγησε στην επιτάχυνση της ανάπτυξης των καπιταλιστικών σχέσεων σε αυτές τις περιοχές, αλλά και στην εξάπλωση του καπιταλισμού σε όλο τον κόσμο. Ο Μαρξ ανέλυε στο κείμενό του «Οι συνέπειες της βρετανικής κυριαρχίας στην Ινδία» (1853): «Η Αγγλία έχει να εκπληρώσει διπλή αποστολή στην Ινδία: η μια είναι καταστροφική, η άλλη είναι αναγεννητική - να εκμηδενίσει την παλιά ασιατική κοινωνία και να θέσει τις βάσεις της δυτικής κοινωνίας στην Ασία»⁵. Στο ίδιο έργο ο Μαρξ προέβλεπε ότι η ανάπτυξη του καπιταλισμού στην Ινδία δε σήμαινε και ξεπέρασμα της αθλιότητας για τη μεγάλη μάζα του πληθυσμού: «Ολα όσα θα υποχρεωθεί να κάνει η αγγλική μπουρζουαζία δεν θα χειραφετήσουν ούτε θα βελτιώσουν υλικά την κοινωνική κατάσταση της μάζας του λαού, που δεν εξαρτάται μόνο από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων αλλά και από την ιδιοποίησή τους από τον ίδιο το λαό. Εκείνο, όμως, που οπωσδήποτε θα κάνει, είναι να θέσει τις υλικές προϋποθέσεις και για τα δύο. Μήπως η μπουρζουαζία, έτσι κι αλλιώς έκανε ποτέ κάτι περισσότερο; Εφερε ποτέ την πρόοδο χωρίς να σύρει άτομα και λαούς μέσα στο αίμα και τη βρωμιά, μέσα στην αθλιότητα και τον εξευτελισμό;»⁶.

Η πορεία της καπιταλιστικής ανάπτυξης σε μια σειρά χώρες επιβεβαίωσε τη θέση του Μαρξ ότι ο καπιταλισμός αναπτύσσεται ρίχνοντας μεγάλες μάζες του πληθυσμού στην εξαθλίωση, τη στιγμή που συσσωρεύεται τεράστιος πλούτος στα χέρια των ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής.

Το πέρασμα στο ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού, που χαρακτηρίζεται από την προτεραιότητα στην εξαγωγή κεφαλαίων σε σχέση με την εξαγωγή εμπορευμάτων, έδωσε ακόμα μεγαλύτερη ώθηση στην ανάπτυξη των καπιταλιστικών σχέσεων στις αποικιακές ή μισο-αποικιακές χώρες, στο τράβηγμα όλων των χωρών του κόσμου στη «δίνη του καπιταλισμού». Ο Λένιν, στο έργο του «Ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού», παραθέτει το εξής χαρακτηριστικό απόσπασμα από το έργο του Χίλφερντινγκ «Το χρηματιστικό κεφάλαιο»: «Επαναστατικοποιούνται ριζικά οι παλιές κοινωνικές σχέσεις, σπάει η χιλιόχρονη αγροτική απομόνωση "των εθνών που έμειναν έξω από την ιστορία", τα έθνη αυτά τραβιούνται στη δίνη του καπιταλισμού. Ο ίδιος ο καπιταλισμός δίνει λίγο-λίγο στους υποδουλωμένους τα μέσα και τους τρόπους για την απελευθέρωσή τους. Και οι υποδουλωμένοι προβάλλουν τον ίδιο σκοπό που κάποτε φαίνονταν στα ευρωπαϊκά έθνη ανώτερος απ' όλους: τη δημιουργία ενιαίου εθνικού κράτους σαν μέσου για την οικονομική και πολιτιστική ελευθερία»⁷. Η διάλυση του αποικιακού συστήματος μέσα στον 20ό αιώνα επιβεβαίωσε αυτή τη διαπίστωση.

Το πέρασμα όλου του κόσμου στον καπιταλισμό και μάλιστα στο μονοπωλιακό στάδιο ανάπτυξής του, προφανώς δε σημαίνει ότι αυτό πραγματοποιήθηκε παντού ενιαία και ισόμετρα. Αντίθετα, ως αποτέλεσμα του νόμου της ανισόμετρης ανάπτυξης, αλλού οι καπιταλιστικές σχέσεις αναπτύχθηκαν πιο γρήγορα, αλλού πιο καθυστερημένα.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

Σημειώσεις:

1. Καπιταλισμός των εισοδηματιών.

2. Αλί Ροδρίγες Αράκε - Αλμπέρτο Μούγερ Ρόχας: «Ο σοσιαλισμός της Βενεζουέλας και το κόμμα που θα τον προωθήσει», (έκδοση του Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος Βενεζουέλας-PSUV), εκδ. ΚΨΜ, Αθήνα 2009, σελ. 32.

3. Αλί Ροδρίγες Αράκε - Αλμπέρτο Μούγερ Ρόχας: «Ο σοσιαλισμός της Βενεζουέλας και το κόμμα που θα τον προωθήσει», (έκδοση του Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος Βενεζουέλας-PSUV), εκδ. ΚΨΜ, Αθήνα 2009, σελ. 26.

4. Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς: «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 27.

5. Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς: «Η αποικιοκρατία στην Ασία (Ινδία - Περσία - Αφγανιστάν) 1853», εκδ. «Αγρα», σελ. 52.

6. Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς: «Η αποικιοκρατία στην Ασία (Ινδία - Περσία - Αφγανιστάν) 1853», εκδ. «Αγρα», σελ. 59.

7. Β. Ι. Λένιν: «Ιμπεριαλισμός, Ανώτατο στάδιο του Καπιταλισμού», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 141.