Για μια μαρξιστική θεώρηση του προσώπου | ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Για μια μαρξιστική θεώρηση του προσώπου

Με πολλούς τρόπους και από διαφορετικές κατευθύνσεις ο μαρξισμός έχει δεχτεί και εξακολουθεί να δέχεται τα πυρά των αντιπάλων του σαν να επρόκειτο για μια θεωρία, η οποία στο όνομα και για το συμφέρον της μάζας εξορίζει από τις γραμμές της το πρόσωπο. Χαρακτηριστικές από αυτή την άποψη, οι κριτικές που ασκούνται διεθνώς από φιλελεύθερη και νεοφιλελεύθερη κατεύθυνση, αλλά και οι επιθέσεις που έχει δεχτεί κατά καιρούς στη χώρα μας ο μαρξισμός όχι μόνο από φιλελεύθερους και νεοφιλελεύθερους συγγραφείς και πολιτικούς, αλλά και από ιδεολογικούς εκφραστές της λεγόμενης νεορθοδοξίας ή και της επίσημης Εκκλησίας.

Το γεγονός ότι ο τρόπος έκφρασης τέτοιων κριτικών είναι συχνά χονδροειδής και ότι ο στόχος τους είναι πρόδηλα προπαγανδιστικός δεν πρέπει ωστόσο να επισκιάζει το ότι στην επεξεργασία μιας μαρξιστικής θεωρίας του προσώπου δεν έχει όντως δοθεί μέχρι τις μέρες μας η δέουσα σημασία, ενώ, αντιθέτως, επί του ιστορικού πεδίου πολλές ήταν οι αφορμές που προσφέρθηκαν σε όσους με προφανή ικανοποίηση και σκοπιμότητα θα ήθελαν να αντιμετωπίσουν το μαρξισμό σαν μια ακόμη ιδεολογική εκδοχή του λεγόμενου ολοκληρωτισμού.

Δεν είναι στις προθέσεις μου να παρακάμψω ή να υποτιμήσω το θεμελιώδες για το μαρξισμό ζήτημα της σχέσης του ως φιλοσοφίας της πράξης με την ίδια τη διαλεκτική της Ιστορίας και τις περιπέτειές της. Ομως, με δεδομένα τα στενά όρια που προδιαγράφονται για το κείμενο, ας επιτρέψει ο αναγνώστης να περιοριστώ στην ανάδειξη του ζητήματος του προσώπου για το μαρξισμό από θεωρητική και μόνο σκοπιά. Υποστηρίζω, λοιπόν, ότι ο ίδιος ο Μαρξ - σε αντίθεση προς ό,τι επιμένουν να αγνοούν οι επικριτές της θεωρίας του - με την κριτική των ταξικών κοινωνιών γενικότερα και εκείνη του καπιταλισμού ειδικότερα ανοίγει δρόμους ερευνητικούς, αλλά και πολιτικούς, για την ανάδειξη και καταξίωση του προσώπου ως κεντρικής κατηγορίας στο πλαίσιο μιας αυθεντικά κομμουνιστικής κοινωνίας:

Μονάχα σε μια κοινότητα, μαζί με άλλους, έχει κάθε άτομο, σημειώνει ο Μαρξ, τα μέσα να καλλιεργήσει τις ικανότητές του προς όλες τις κατευθύνσεις. Μόνο μέσα στην κοινότητα, επομένως, είναι δυνατή η προσωπική ελευθερία. (...) Στην πραγματική κοινότητα τα άτομα αποκτούν την ελευθερία τους στην ένωσή τους και διά μέσου της συνένωσής τους¹.

Με αυτή την έννοια, και σε αντίθεση προς το εγωπαθές, το εγωκεντρικό άτομο-ιδιώτη της αστικής κοινωνίας, ο άνθρωπος που στρέφεται προς την όψη και ύπαρξη του άλλου, δηλαδή το πρόσωπο, στην κυριολεξία του όρου, αποτελεί την πρωταγωνιστική φιγούρα της νέας, της κομμουνιστικής κοινότητας. Μέσα από ένα τέτοιο πρίσμα, η κομμουνιστική προσωπικότητα καλείται να βιώσει την ελευθερία στη συνάντησή της και όχι στην απομόνωσή της από τον άλλο. Η αστική ελευθερία, διαπιστώνει ο Μαρξ,«βασίζεται όχι στη συνένωση ανθρώπου προς άνθρωπο, αλλά στο χωρισμό ανθρώπου από άνθρωπο. (...) Αυτή η ατομική ελευθερία και η εφαρμογή της κάνει κάθε άνθρωπο να βλέπει στους άλλους ανθρώπους όχι την πραγμάτωση της δικής του ελευθερίας, αλλά το φραγμό σε αυτή»². Το ζητούμενο, λοιπόν, από την άποψη μιας μαρξιστικής θεωρίας είναι ακριβώς η υπέρβαση αυτού του αστικού ατομικισμού, η υπέρβασή του, όμως, όχι με τη μορφή συγκρότησης μιας απρόσωπης μαζικής κοινωνίας, η υπέρβασή του όχι με τη μορφή μιας κοινωνίας-στρατοπέδου, αλλά με εκείνη μιας κοινότητας προσώπων, στο πλαίσιο της οποίας, όπως χαρακτηριστικά σημειώνουν στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» ο Μαρξ και ο Ενγκελς, «πρόκειται να έχουμε μια ένωση, όπου η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός είναι η προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων»³.

Είναι σαφές ότι με όρους μαρξιστικής διαλεκτικής, η ανατροπή του καπιταλισμού σε κομμουνιστική κατεύθυνση δεν μπορεί παρά να κρίνεται και να αξιολογείται με γνώμονα την ανάδειξη του ατόμου ως κοινωνικής προσωπικότητας. Το άτομο, που στις συνθήκες του σύγχρονου καπιταλισμού λειτουργεί σαν λύκος για το συνάνθρωπο, μέσα από τη διαδικασία της επαναστατικής μετάβασης προς την κομμουνιστική κοινωνία, μέσα από την καθαρτήρια εκείνη διαδικασία, όπου «η αλλαγή των εαυτών μας συμπίπτει με την αλλαγή των περιστάσεων»⁴, αναδεικνύει και πραγματώνει τη βαθύτερη και δραματικά μέχρι σήμερα αλλοτριωμένη φύση του.

Μέσα στην κομμουνιστική κοινωνία, τη μόνη όπου η πρωτότυπη και ελεύθερη ανάπτυξη των ατόμων δεν είναι μια κενή φράση, η ανάπτυξη αυτή καθορίζεται ακριβώς από τη σύνδεση των ατόμων, μια σύνδεση που συνίσταται εν μέρει στην αναγκαία αλληλεγγύη για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων, και, τέλος, στον καθολικό χαρακτήρα της δραστηριότητας των ατόμων πάνω στη βάση των υφιστάμενων παραγωγικών δυνάμεων⁵.

Μου δόθηκε και με άλλες αφορμές η δυνατότητα να διερωτηθώ: Πώς επιχειρήθηκε να υλοποιηθεί ιστορικά το μαρξικό πρόταγμα μιας κοινότητας προσώπων στο πλαίσιο μαρξιστικών κινημάτων που αγωνίστηκαν τον 20ό αιώνα για μια κομμουνιστική κοινωνία; Πώς αντιμετωπίστηκαν στην πράξη θεωρητικές επεξεργασίες, όπως αυτές ενός Λούκατς, ενός Μαρκούζε, ενός Σαρτρ, που τόση σημασία αποδίδουν στις φιλοσοφικές κατηγορίες της αλλοτρίωσης, του προσώπου και της κοινότητας; Πώς αντιμετωπίστηκε άραγε η προτροπή του ίδιου του Λένιν, που από τις γραμμές του «Τι να κάνουμε;» μας παρακινεί να πράττουμε πάντα με όλον τον πλούτο της ατομικότητάς μας, και πάνω από όλα να σμιλέψουμε έναν καινούριο κόσμο χωρίς να πάψουμε να ονειρευόμαστε;

«"Πρέπει να ονειροπολούμε!". Εγραφα αυτές τις λέξεις και τρόμαξα»⁶, σημειώνει ο Λένιν, καθώς οι ετερόδοξοι σύντροφοί του ήταν έτοιμοι να τον καταδικάσουν για έλλειψη πολιτικού ρεαλισμού. Τρόμαξε, αλλά δεν αναδιπλώθηκε, διότι γνώριζε, διότι ένιωθε ότι η επανάσταση, η κομμουνιστική επανάσταση, αλλά και η κομμουνιστική κοινωνία, χωρίς όνειρο δεν μπορεί να είναι έκφραση ενός συλλογικού σώματος, δεν μπορεί να είναι αγώνας για την απελευθέρωση και βασίλειο ελευθερίας, κοινότητα προσώπων. Μου θύμισε αυτή την αλήθεια, αυτόν τον ανεκπλήρωτο πόθο, τον καημό τόσων και τόσων κομμουνιστών αγωνιστών, για μια ακόμη φορά η συγγραφή του ιστορικού και ποιητή του επαναστατικού μας ονείρου Κωστή Μοσκώφ:

Ο κομμουνιστής αγωνίζεται να δομήσει μέσα από την Πράξη του μια συνειδητή ένταξη στην ύλη του κόσμου, πάσχει ως πρόσωπο και ως μέλος του συλλογικού σώματός μας - της κοινωνίας - να ταξιδέψει ως τα έσχατα όρια του Εγώ του, αναπτύσσοντας διαλεκτικά το Εγώ του μέσα από την ενοποίηση της ύλης του κόσμου, μετουσιώνοντας το Αλλο σε Εμείς, εξαλείφοντας με την Πράξη του αυτή τη μέγιστη βία - το διχασμό σε τάξεις του συλλογικού σώματός του, καταργώντας μέσα από την Ιστορία την ταξική συγκρότηση της ζωής⁷.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Μαρξ-Ενγκελς, H Γερμανική Ιδεολογία, Εκδόσεις «GUTENBERG», χ.χ., τόμος Ι, σελ. 115-116.

2. Marx, Για το εβραϊκό ζήτημα, όπως περιλαμβάνεται στο Marx-Engels, Collected Works, Progress Publishers, Moscow, vol. 3, p. 162.

3. Μαρξ-Ενγκελς, Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 2004, σ. 51.

4. Μαρξ-Ενγκελς, Η Γερμανική Ιδεολογία, ό.π., τόμος 1, σελ. 298.

5. Ο.π., τόμος 2, σελ. 190.

6. Λένιν, Τι να κάνουμε;, τόμος 6, σελ. 173, όπως περιλαμβάνεται στο Λένιν, Απαντα, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα.

7. Κωστής Μοσκώφ, Η διοργάνωση του επαναστατικού μας ονείρου, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1987, σελ. 115-116.

Αλέξανδρος Α. ΧΡΥΣΗΣ
Επίκουρος καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο