Κι αυτοί απορημένοι, ανάμεσα σε καπνούς και σε συντρίμμια, ψυχικά κουρέλια μ' ένα μπογαλάκι στον ώμο, στοιβαγμένοι σε σαπιοκάραβα, τράβηξαν το δρόμο της προσφυγιάς στα βάθη της Τουρκιάς να ζήσουν ή να πεθάνουν. Κι ύστερα το δεύτερο δρόμο προσφυγιάς με την ανταλλαγή του '22. Δέκα χρόνια κυνηγημένοι και περιπλανώμενοι με τη ρετσινιά και την κατάρα. Πρόσφυγες και Τουρκομερίτες. Καταφρόνια και καταπίεση.

Και μ' όλα αυτά και παρ' όλα αυτά, οι άνθρωποι αυτοί κουβάλησαν μαζί τους και τον ήλιο. Μέσα από την τέφρα του κόσμου της ανταλλαγής άρχισε να γεννιέται ένα προλεταριάτο, μια πρωτοπόρα δύναμη ταξικής συνείδησης που δεν άργησε να φέρει τ' αποτελέσματά της στο δυνάμωμα των αγώνων της εργατικής τάξης, με αποκορύφωμα το έπος της Αλβανίας και τον ξεσηκωμό της Εθνικής Αντίστασης.

Ο δρόμος προς τη Μάδυτο (Ετζε-Αμπάτ, όμορφη θέα, το λένε σήμερα οι Τούρκοι) είναι τα στενά του Ελλήσποντου με την πανάρχαια ιστορία. Το κλειδί του κόσμου. Από τη Δύση στην Ανατολή. Το πέρασμα από την Ευρώπη στην Ασία.

Ενα τρισάγιο στους τάφους των προγόνων, σκοπός κι όνειρο ζωής, έγινε πραγματικότητα. Ο δρόμος προς τη Μάδυτο λοιπόν ήταν στεφανωμένος με προσδοκίες και μνήμες βαθιές, που έφταναν στ' αυτιά μας μέσα από τον απόηχο των παραμυθιών.

Το μόνο που έμεινε από την καταστροφή του '15, συντρίμμια κι ερείπια, κι εκεί ανάμεσα ψάχναμε στ' απομεινάρια να συνδέσουμε τις μνήμες και τις αφηγήσεις. Βρήκαμε μερικά κόκκινα τούβλα που έγραφαν πεντακάθαρα τη λέξη «ΜΑΔΥΤΟΣ». Τίποτ' άλλο. Εδώ κάποτε υπήρχε μια ακμάζουσα πόλη που την έλεγαν Μάδυτο.

Και μετά στην Πόλη, Ισταμπούλ, όπως τη λένε σήμερα. Κάποτε, είχε 400 σήμαντρα και 62 καμπάνες. Κάθε καμπάνα και παπάς κάθε παπάς και διάκος. 4 εκατ. λίρες η είσοδος (2.500 περίπου δρχ.). Σήμερα ένα τίποτα. Σήμερα μια αποθήκη. Σήμερα ένα αχούρι ετοιμόρροπο. Και η προσμονή, η λατρεία και η συγκίνηση πάνε περίπατο. Τα δέντρα ψήλωσαν ένα γύρω και σχεδόν την έπνιξαν. Και το βράδυ μόλις και τη φωτίζουν. Ενα φως σαν από καντήλι στη μεγάλη της δόξα. Ενώ απεναντίας, το ακριβώς απέναντι εντυπωσιακό - κατάλληλα στο χώρο αυτό κτισμένο να επισκιάζει την ακτινοβολία και τη λάμψη της Αγιά Σοφιάς - Μπλε Τζαμί, φωτιζότανε άπλετα και επιβλητικά.