4ο ΜΕΡΟΣ

Οχι μόνο σήμερα, αλλά ήδη από τότε ήταν φανερό ότι η αναγγελία του Σχεδίου και, πολύ περισσότερο, η έναρξη και η συνέχιση της εφαρμογής του επιδείνωσαν απότομα την κατάσταση των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης.

Κατ' αρχήν, αυτή η κατάσταση είναι ήδη πολύ δύσκολη.

Ακόμη και αν δεν υπολογίσουμε κανέναν άλλο παράγοντα, δεν μπορούμε να μην δούμε ότι η κατάσταση μεταξύ Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης είναι εντελώς διαφορετική στην εκκίνησή της. Ενώ, στη Δυτική Ευρώπη του, ας πούμε, 1939, είναι συγκεντρωμένες οι πιο πολλές παγκόσμιες μεγάλες δυνάμεις, στην Ανατολική κυριαρχεί συντριπτικά το στοιχείο του εξαρτημένου καπιταλισμού. Πρόκειται για έναν καπιταλισμό όχι μόνο εξαρτημένο, αλλά και έντονα καθυστερημένο. Σε ορισμένες περιπτώσεις (π.χ. Βαλκάνια) η καθυστέρηση φθάνει ως τον πρωτογονισμό και, σε μερικές ακραίες περιπτώσεις (π.χ. Αλβανία) ως την εξάρτηση μισοαποικιακού τύπου.

Αλλά μια και μιλάμε για εξάρτηση, πρέπει οπωσδήποτε να ρωτήσουμε: Από ποιον εξαρτιόνταν οι χώρες αυτές; Η απάντηση είναι πολύ απλή και είναι (πάντα ήταν), άλλωστε, πολύ γνωστή: Μα, από τις δυτικοευρωπαϊκές δυνάμεις και τις ΗΠΑ... Και, εδώ, πρέπει να συμπληρώσουμε ότι αυτό ισχύει όχι μόνο για το (και, ποσοτικά, συντριπτικά κυρίαρχο) καθυστερημένο, αλλά και για το ανεπτυγμένο (και υπαρκτό μόνο αραιά και πού) ανατολικοευρωπαϊκό στοιχείο: Συχνά γίνεται λόγος για την Τσεχοσλοβακία, τις ανατολικές περιοχές της Γερμανίας, που, ως το 1949, αποτέλεσαν τη σοβιετική ζώνη κατοχής και, αργότερα, τη ΓΛΔ κλπ. Εκείνο που δεν αναφέρεται εξίσου συχνά είναι ότι τα στοιχεία αυτά ήταν όχι μόνο, από άποψη εδαφικής έκτασης, ασήμαντα, αλλά και επίσης εξαρτημένα από τη Δύση, όπου βρίσκονταν οι πηγές κεφαλαίων και τεχνολογικού εξοπλισμού τους, καθώς και οι αγορές τους. Η εξάρτηση της κατοπινής Τσεχοσλοβακίας από τη βρετανική και γαλλική αγορά είναι πασίγνωστη σε όσους γνωρίζουν έστω και στοιχειωδώς τα πράγματα από πριν τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο ακόμη. Στις ανατολικές περιοχές της Γερμανίας, η μόνη βιομηχανική περιοχή, η Σαξωνία, είναι μια περιοχή μεταποιητικής βιομηχανίας, συχνά "ειδών πολυτελείας", της οποίας η ενεργειακή και τεχνολογική βάση βρίσκεται στις δυτικές περιοχές της Γερμανίας (π.χ. Ρουρ), όπου βρίσκεται και η βάση των κεφαλαίων της και η αγορά της.

Η Ανατολική Ευρώπη περιλάμβανε και μια ιδιόμορφη δύναμη. Ιδιόμορφη κατά το ότι ήταν, μέχρι τότε, η μόνη χώρα που διέφευγε τον έλεγχο του καπιταλιστικού συστήματος: την ΕΣΣΔ. Ωστόσο, και η δική της κατάσταση δεν ήταν ουσιωδώς διαφορετική. Η απόσταση μεταξύ μόνο ΗΠΑ και ΕΣΣΔ ήταν πολύ μεγάλη. Είναι χαρακτηριστικό ότι, το Μάρτη του 1939 ακόμη, μιλώντας από το βήμα του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΡ(μπ.), ο Ι. Β. Στάλιν χρησιμοποιεί αυτή τη διαφορά, την οποία θεωρεί μεγάλη, σαν παραδειγματική απόδειξη για το ότι δεν πρέπει κανείς και να υπερεκτιμά τις επιτυχίες των σοβιετικών οικονομικών σχεδίων και της εφαρμογής τους. Αν η σύγκριση γίνει στη βάση του συνόλου των δυτικοευρωπαϊκών δυνάμεων - ΗΠΑ, η κατάσταση γίνεται περίπου αποκαρδιωτική, όπως, πολύ σωστά, τονίζει στο περίφημο "μακρό τηλεγράφημά" του ο τότε πρέσβης των ΗΠΑ στη Μόσχα, Τζορτζ Κέναν. H εικόνα της ισοτιμίας που δίνει, από πρώτη όψη, η ΕΣΣΔ περιέχει μόνο τον στρατιωτικό τομέα. Στους υπολοίπους τομείς, η κατάσταση είναι κρίσιμη.

Ακόμη περισσότερο: Οι χώρες αυτές, όχι μόνο έχουν εντελώς καταστραφεί, αλλά βρέθηκαν και άδειες ή μισοάδειες από ό,τι δεν είχε καταστραφεί. Πρόκειται για ένα εκτεταμένο φαινόμενο, στο οποίο συνδυάζονται η ιστορική συνέχεια και η συγκεκριμένη στρατηγική.

Η ναζιστική εξόρμηση στην Ανατολή δεν ήταν παρά η συνέχιση της κατάστασης αυτής. Συνέχιση, όμως, που είχε πολύ έντονα νέα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Τα χαρακτηριστικά αυτά ήταν, κυρίως, ο προεξαρχόντως άμεσος και εντελώς ληστρικός - τρομοκρατικός χαρακτήρας της ναζιστικής ιδιοποίησης και η τάση αναβίωσης αναχρονιστικών μορφών εξάρτησης (π.χ. δουλεία). Αυτό οδήγησε (πέρα από την απλή και καθαρή καταστροφή μεγάλου μέρους του κοινωνικού πλούτου - μια σελίδα της ιστορίας του Β' Παγκόσμιου Πολέμου που, ίσως, δεν έχει ακόμη γραφεί) στην ένταση της εκμετάλλευσης της Ανατολής. Με το τέλος του πολέμου και την ανατροπή της στρατηγικής κατάστασης, αποκαλύπτεται ότι μεγάλο μέρος των περιουσιακών στοιχείων της Ανατολής έχει μεταφερθεί στη Δύση. Στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης (και, συχνά, στα χέρια των ΗΠΑ σαν πολεμική λεία), φθάνουν να βρίσκονται ως και τα αποθέματα χρυσού των κεντρικών τραπεζών πολλών ανατολικοευρωπαϊκών χωρών - και μένουν εκεί για περίπου μισό αιώνα.

Αυτή η, ομολογουμένως κάπως σχοινοτενής, περιγραφή γίνεται με ένα μόνο σκοπό - να γίνει αντιληπτή η κατάσταση των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης κάτω από ένα διπλό πρίσμα:

i) Των χωρών που πιο πολύ από τις άλλες χρειάζονταν το Σχέδιο Μάρσαλ και

ii) των χωρών που ήταν ακριβώς εκείνες όπου το Σχέδιο Μάρσαλ δεν πήγε.

Θανάσης ΠΑΠΑΡΗΓΑΣ

ΑΥΡΙΟτο 5ο ΜΕΡΟΣ