"Το καράβι με το οποίο ο Θησέας ταξίδεψε στην Κρήτη με τους νέους και ξαναγύρισε σώος, η τριακόντορος, οι Αθηναίοι το διατηρούσαν έως τα χρόνια του Δημητρίου του Φαληρέως. Αφαιρούσαν κατά καιρούς τα σαπισμένα ξύλα και τα αντικαθιστούσαν με γερά, ώστε το πλοίο έγινε για τους φιλοσόφους διφορούμενο παράδειγμα στις συζητήσεις τους για το ζήτημα της αύξησης. Οι μεν έλεγαν ότι το πλοίο είναι ίδιο, οι δε έλεγαν ότι δεν είναι το ίδιο" (Πλουτάρχου Θησεύς 23). Τελικά, έπρεπε να αντικαθιστούν τα ξύλα;

Αυτό το απόσπασμα φαίνεται πως απόκτησε συμβολικό χαρακτήρα και οι λέξεις του γέμισαν κρυφά νοήματα, αφού οι νοηματικές και δεοντολογικές προεκτάσεις τους προσαρμόστηκαν άριστα στο διάλογο, στις ανησυχίες και στις αναζητήσεις σχετικά με τα "πρέπει" και "δεν πρέπει" των αναστηλώσεων.

Παρθενώνας, ναός του Ποσειδώνος στο Σούνιο, Επικούρειος Απόλλωνας, ναός της Αφαίας Αθηνάς στην Αίγινα, Στοά Βραυρώνος, Ερέχθειο, Ολυμπίειο, Ραμνούντας... Ο κατάλογος των αρχαϊκών και κλασικών μνημείων είναι μακρύς. Πιο μακριά, όμως, αλλά και δαιδαλώδης η συζήτηση για τη σημερινή εικόνα αυτών των μνημείων. Με άλλα λόγια, η συζήτηση για τις αναστηλώσεις των μεγάλων δημιουργημάτων του αρχαίου πνεύματος. Μεγάλη και δαιδαλώδης ήταν και η ημερίδα για τις "Ελληνικές Αναστηλώσεις",με επίκεντρο τα αρχαϊκά και κλασικά μνημεία, που έγινε πρόσφατα στην Αρχαιολογική Εταιρεία.Είναι χαρακτηριστική η παρατήρηση του γραμματέα της Αρχαιολογικής Εταιρείας, Β. Χ. Πετράκου,"ο Νικόλαος Μπαλάνος επαινέθηκε στην εποχή του από ορισμένους για τις τσιμεντένιες συμπληρώσεις, ενώ σήμερα είναι πιθανό να κατηγορηθούν εκείνοι που τις αντικαθιστούν με μαρμάρινες. Αυτομάτως προκύπτει λοιπόν το ζήτημα αν πρέπει να γίνονται συμπληρώσεις. Και το ζήτημα αυτό περιέχει και τη μέθοδο και τα όρια των αναστηλώσεων".

Εύλογο το ερώτημα, αν οι διεθνείς διακηρύξεις είναι δυνατόν να θέτουν όρια απαραβίαστα και ως εκ τούτου προστατευτικά. Ο Β. Χ. Πετράκος στην ίδια συζήτηση δίνει τη δική του απάντηση: "Οι θεωρητικές διακηρύξεις του Χάρτη των Αθηνών (1931), του Χάρτη της Βενετίας (1964) ή του Αμστερνταμ (1975) δε φαίνεται να επηρέασαν κανέναν αναστηλωτή κατά τις ενέργειές του και ευλόγως".Για να συμπληρώσει ο Χαράλαμπος Μπούρας: "Αμετακίνητοι κανόνες στη μεταχείριση των μνημείων της αρχαιότητας δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν, και ο Χάρτης της Βενετίας σε πολλά άρθρα του είναι εν προκειμένω ασαφής ή ανεπαρκής". Τελικά, κι αυτό ήταν κοινή διαπίστωση, σε κάθε μνημείο βάζει την προσωπική του σφραγίδα ο εκάστοτε αναστηλωτής.

Υστερα από τέτοιες διαπιστώσεις διερωτάται κανείς, αν το πρόβλημα είναι ηθικό, αν εντοπίζεται κυρίως στους κανόνες, αν σχετίζεται με την απουσία ή την ύπαρξη σχετικής κρατικής νομοθεσίας, αν πρόκειται για διεπιστημονικές διαφωνίες, αν βάζει "φρένο" η κακή οργάνωση των Διευθύνσεων Αναστηλώσεων και, τέλος, αν υπεισέρχονται και άλλοι περισσότερο... προσωπικοί παράγοντες.

Είναι όλα αυτά μαζί, η ανάλυση των οποίων θα χρειαζόταν τόνους μελάνι. Πολύ περισσότερο αν λάβουμε υπόψη μας την επισήμανση του καθηγητή Χρήστου Ντούμα ότι "δεν υπάρχει εκ των προτέρων διατυπωμένη συνταγή - πανάκεια για τον τρόπο επέμβασης σε ένα μνημείο ή ένα μνημειακό σύνολο. Για το λόγο αυτό δε με βρίσκει απόλυτα σύμφωνο ο τίτλος της ημερίδας μας, που αφορά στην επέμβαση σε μνημεία κλασικά και αρχαϊκά μόνο. Κάθε μνημείο έχει τη δική του ιστορία, το δικό του λόγο ύπαρξης...".Ο καθηγητής θέτει όμως και τα ερωτήματα: "Γιατί, για ποιο σκοπό επεμβαίνω; Σε τι είδους μνημείο; Με ποια μέσα, ποιες μεθόδους, σε ποιο βαθμό; Η διατύπωση των σχετικών απαντήσεων πρέπει να αποτελεί έργο ομάδας ειδικών επιστημόνων από πολλούς κλάδους".

Ως προς αυτό, όμως, ο Δημοσθένης Ζιρώ κάνει κάποιες επισημάνσεις, όπως: "Η απουσία ειδικών σπουδών, η έλλειψη ολοκληρωμένων θεωρητικών συγγραμμάτων, και ως εκ τούτου η κατά το δοκούν και πολλές φορές αντιφατική αντιμετώπιση ομοειδών προβλημάτων στις εργασίες αποκατάστασης των αρχαίων μνημείων, καθώς και η πλήρης έλλειψη νομοθετικού έργου από το αρμόδιο υπουργείο, δεν είναι επισημάνσεις τιμητικές".Ο ίδιος ομιλητής πρότεινε "την αναδιατύπωση των αρχών που πρέπει να διέπουν τις εργασίες αποκατάστασης των αρχαίων μνημείων, προκειμένου να καταλήξουμε στη σύνταξη ενός σύγχρονου θεωρητικού πλαισίου, το οποίο εφόσον υλοποιηθεί στην Αθήνα, δίκαια είναι δυνατόν να φέρει τον τίτλο "Αναστηλωτικός Χάρτης των Αθηνών 2000"".

Προσθετικά στις επισημάνσεις του Δ. Ζιρώ, πρέπει να αναφερθούν και άλλες ελλείψεις, κυρίως στις Διευθύνσεις Αναστηλώσεων του ΥΠΠΟ,παρά το εύρος του ρόλου τους. Η αντίστοιχη Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων δουλεύει με ελάχιστους αρχιτέκτονες και μηχανικούς.Το αποτέλεσμα αυτής της... ανεπάρκειας είναι να δίνονται συχνά μελέτες ή κατασκευές σε εξωτερικά ιδιωτικά γραφεία, με όποιους κινδύνους συνεπάγονται τα υποκειμενικά, αρκετές φορές, κριτήρια επιλογής.Αυτός, άλλωστε, είναι και ο λόγος που η Διεύθυνση ζητάει τη δημιουργία Μητρώου Μελετητών και Εργοληπτών Εργων.Αίτημα που ικανοποιείται στο νομοσχέδιο για την Πολιτιστική Κληρονομιά, εάν τελικά ψηφιστεί.

Η Διεύθυνση Αναστηλώσεων Βυζαντινών Μνημείων πάσχει, τόσο από ανεπάρκεια ανθρώπινου δυναμικού, όσο και από άποψη οργάνωσης, διοίκησης και διαχείρισης. Το 35μελές προσωπικό καθιστά αδύνατον για τη Διεύθυνση να έχει μελετητικό, τεχνικό και επιτελικό χαρακτήρα. Για όλα αυτά χρειάζεται να υπάρχει και περιφερειακή διάρθρωση. Αλλά για ένα έργο που γίνεται στη Ρόδο, για παράδειγμα, ο επιβλέπων μηχανικός στέλνεται από την Αθήνα. Η ισχύουσα νομοθεσία αναθέτει την εκπόνηση όλων των μελετών συντήρησης, στερέωσης, αναστήλωσης, αποκατάστασης στη Διεύθυνση.Αλλά ο ειδικός γραμματέας του Σωματείου Μηχανικών του ΥΠΠΟ χαρακτηρίζει αυτή την πρόβλεψη "εξωπραγματική, παράλογη και εν πάση περιπτώσει αδύνατον να εφαρμοστεί",με τους 12 όλους κι όλους αρχιτέκτονες,τη γραφειοκρατία,την ανεπάρκεια διοικητικής - οικονομικής υποστήριξης,το αντιαναπτυξιακό μισθολόγιο,την ανυπαρξία προδιαγραφών και υποδομής,την ανυπαρξία αναγκαίων ειδικοτήτων,από τη μια, και από την άλλη, το είδος και των πλήθος των μνημείων (περισσότερα από 20.000), το μέγεθος ορισμένων και την πολυπλοκότητα των προβλημάτων. Είναι, δε, τόσο άσχημη η κατάσταση που η Διεύθυνση αδυνατεί ακόμα και να απορροφήσει τα χρήματα από το Β Πακέτο Ντελόρ. Ηδη, μετράει δύο χρόνια καθυστερήσεων...

Αποτέλεσμα αυτής της ανεπάρκειας ίσως να 'ναι, για παράδειγμα, το γεγονός που ανέφερε ο προϊστάμενος της Διεύθυνσης Αναστηλώσεων Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟ, Ιορδάνης Δημακόπουλος.Αφού παρουσίασε τη 10χρονη κρίση, που έληξε το 1993, σχετικά με την αναστήλωση δύο κιόνων του πρόναου του Παρθενώνα, κατέληξε: "Παρά ταύτα, τόσο καιρό μετά την έγκρισή τους, οι υποτιθέμενες επείγουσες εργασίες αναστηλώσεως των δύο κιόνων του πρόναου ουδέ καν έχουν αρχίσει έως σήμερα".

Γι' αυτή τη διοικητική - και φυσικά πολιτική - πλευρά των αναστηλώσεων μίλησε ο Σπ. Κοκκολιάδης,επιτιθέμενος στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο: "Μήπως το ίδιο Αρχαιολογικό Συμβούλιο δεν ευλόγησε ένα άλλο ανοσιούργημα, με το νέο Μουσείο Ακρόπολης στον αρχαιολογικό χώρο του Μακρυγιάννη; Εκεί δεν καταστρέφονται οριστικά αρχαιότητες...; Δεν αντιτάχθηκε ο Σύλλογος των Αρχιτεκτόνων, δεν προσέφυγε στο Συμβούλιο της Επικρατείας, δεν ακυρώθηκε ο διαγωνισμός; Και τι μ' αυτό; Το υπουργείο Πολιτισμού και οι υπουργοί προχωρούν στην εκτέλεση ενός έργου, που θα καταστρέψει τον Ιερό Βράχο και τα μνημεία του, με άκυρες μελέτες και με ασέβεια προς τους νόμους και τις δικαστικές αποφάσεις".Ο ίδιος ομιλητής προτείνει τη θεσμοθέτηση "ανεξάρτητου Εθνικού Συμβουλίου Αρχαιολογίας, υπό την αιγίδα του Προέδρου της Δημοκρατίας".Ωστόσο, στο νομοσχέδιο για την Πολιτιστική Κληρονομιά είναι σαφές ότι το Συμβούλιο δεν αποκόπτεται από την κυβερνητικό εναγκαλισμό.

Παρ' όλα αυτά... το καράβι του Θησέα θα είναι το ίδιο ή κάποιο άλλο; Οσο κι αν το ερώτημα φαίνεται παράξενο, αυτή η διχογνωμία βαραίνει και διέπει οποιαδήποτε συζήτηση αφορά σε αποκαταστάσεις και αναστηλώσεις. Το άρθρο 15 του "Χάρτη της Βενετίας" γράφει: "...Θα είναι ευπρόσδεκτη κάθε πρωτοβουλία που θα διευκολύνει την κατανόηση του μνημείου χωρίς να παραμορφώνει τη σημασία του".Σε τι ποσότητα, όμως, θα χρησιμοποιείται το αυθεντικό υλικό σε σχέση με το νέο; Απάντηση δε δόθηκε, αλλά ο κοινός παρονομαστής ήταν η κατά το δυνατόν μέγιστη χρήση αυθεντικού υλικού και η ελαχιστοποίηση των νέων προσθηκών, ώστε να εξασφαλίζεται η "βίωση" του μνημείου ως έργου τέχνης μέσω της αναγνώρισης της αυθεντικότητας της ύλης του, μιας και λίγα μπορούν να γίνουν ακόμα για την αποκατάσταση της αυθεντικότητας της αρχικής μορφής.

Αξίζει να σημειωθεί μια ιδιαίτερα σημαντική λεπτομέρεια: Τα παραδοσιακά υλικά (κεραμίδια, χειροποίητες κεραμικές πλίνθοι, θηραϊκή γη, πωρόλιθος, κεραμοπλαστικά κ.ά.) είναι όχι μόνο δυσεύρετα αλλά και όταν βρίσκονται έχουν απρόσιτες τιμές.Αντίθετα, τα σύγχρονα υλικά (τσιμέντα, πολυμερή, ανοξείδωτα μέταλλα κ.ά.), αμφίβολης ποιότητας και σε μεγάλη ποικιλία συνεχώς εκτοπίζουν τα παραδοσιακά αφού πωλούνται αισθητά φθηνότερα.

Δ. Μ.