Η παιδεία είναι το κλειδί που "ανοίγει τις πόρτες" για την ανάπτυξη και την πρόοδο κάθε προσωπικότητας, ώστε να μπορέσει να γίνει ένα ζωντανό κύτταρο της κοινωνίας και της χώρας του. Η παιδεία μπορεί να συμβάλει ώστε να "ανοίξουν τα φτερά, που είναι κρυμμένα στις πλάτες μας για την πτήση μας προς το φως". Είναι όμως και μία απαγορευτική πραγματικότητα για εκατομμύρια παιδιά στις χώρες της Λατινικής Αμερικής.

Ενα τρανταχτό παράδειγμα για την κατάσταση που επικρατεί είναι αυτό του Βραζιλιάνου μάγου της "στρογγυλής θεάς" του Ρονάλντο. Ολοι έχουμε μάθει ακόμα και τις παραμικρές λεπτομέρειες για την ιστορία αυτού του παιδιού, που κατάφερε με το ταλέντο του να ξεφύγει από τις παραγκουπόλεις της πατρίδας του και να μπει στα "ευρωπαϊκά σαλόνια", με αμοιβές μάλιστα που η πλειονότητα από μας δε θα μπορέσει ποτέ ούτε να τις ψελλίσει. Ο Ρονάλντο όμως κατάφερε να ξεφύγει από την ένδεια μόνο αφού εγκατέλειψε το σχολείο στα 11 του χρόνια και έγινε επαγγελματίας, γνωρίζοντας ότι είναι ο μοναδικός τρόπος που μπορεί κανείς να επιβιώσει, στηριζόμενος στο αστείρευτο ταλέντο του και στο πείσμα του. Ωστόσο, αυτό το "θεϊκό πλάσμα" είναι αμφίβολο αν είναι σε θέση να διαβάσει σωστά τους όρους του συμβολαίου που υπογράφει. Ο λόγος βέβαια δεν είναι η έλλειψη διανοητικών ικανοτήτων, αφού στο γήπεδο έχει αποδείξει το έχει αποδείξει επανειλημμένως...

Ο Ρονάλντο είναι παρ' όλα αυτά μία από τις ελαχιστότατες των εξαιρέσεων. Εκατομμύρια παιδιά στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, που θα προσπαθήσουν να επαναλάβουν τον "άθλο" του, είναι σίγουρο ότι δε θα τα καταφέρουν και δεν πρόκειται δυστυχώς να έχουν καμιά καλύτερη τύχη. Εκατομμύρια άλλα δε θα έχουν καμιά ευκαιρία να πραγματοποιήσουν κανένα όνειρό τους, αφού δεν έχουν καμιά πρόσβαση προς αυτά που μπορούν να τους εξασφαλίσουν μια "πραγματική ζωή".

Η ελλιπής παιδεία αποτελούσε και εξακολουθεί να αποτελεί μεγάλο πλήγμα για τους λαούς της Νότιας, Κεντρικής Αμερικής και της περιοχής της Καραϊβικής, που δυστυχώς είναι οι πρώτες οι οποίες έχουν υποστεί τις συνέπειες της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, που τις θεωρεί αναπόσπαστο τμήμα της "αυλής" της. Αποτέλεσμα; Οι περισσότερες από αυτές να είναι στην ουσία προτεκτοράτα με κυβερνήσεις ανδρείκελα, που η στυγερή καταπίεση και η σωματική και πνευματική εξαθλίωση του πληθυσμού ήταν πάντα ο καλύτερος τρόπος χειραγώγησής του. Επομένως μία προσεκτική εξέταση της κατάστασης του εκπαιδευτικού συστήματος στη Λατινική Αμερική πρέπει να γίνει κατ' αρχήν με δύο κριτήρια: Πρώτον με τις δυνατότητες πρόσβασης που έχουν όλοι στη δημόσια παιδεία και δεύτερον στο περιεχόμενο και τη λειτουργία της. Με απλά λόγια, αν μπορούν όλα τα παιδιά να μπορούν να πηγαίνουν σχολείο και κατά πόσο η οικονομική κατάσταση στην οικογένειά τους τους επιτρέπει να μπορούν απρόσκοπτα να παρακολουθούν τα μαθήματα. Επίσης αν το εκπαιδευτικό σύστημα ως κρατικός μηχανισμός εφοδιάζει τους μαθητές με ικανή και αναγκαία γνώση, αλλά και το πώς λειτουργεί σαν κυριότερος μεταφορέας γνώσης και αντιλήψεων για την ίδια τη ζωή και τον κόσμο, τις αναγκαιότητές της και τον ατομικό ρόλο ανδρών και γυναικών στην κοινωνία.

Σε αναπτυσσόμενες χώρες όπως ανήκουν και χαρακτηρίζονται όλες αυτές οι χώρες, η κατάσταση παρουσιάζεται αρκετά δυσχερής ιδιαίτερα για τους κατοίκους που ζουν στην ύπαιθρο και σε περιοχές μακριά από τα αστικά κέντρα, αλλά και τους ιθαγενείς πληθυσμούς των χωρών αυτών. Πάνω από το 10% των παιδιών ηλικίας μέχρι δώδεκα ετών είναι εκτός του σχολείου ή δεν παρακολούθησαν ποτέ τα μαθήματα, ενώ το ποσοστό αυτό φτάνει μέχρι και το 44% για τους μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (1). Οι διαφορές μεταξύ ολόκληρων περιοχών στο εσωτερικό των ίδιων των χωρών, αλλά και μεταξύ ολόκληρου αυτού του γεωγραφικού χώρου είναι τεράστιες. Χώρες που έχουν μεγάλες ιθαγενείς αυτόχθονες κοινότητες, αλλά και εθνικές μειονότητες - όπως η Γουατεμάλα και η Βολιβία - παρουσιάζουν μεγάλο ποσοστό αποχής των παιδιών από το σχολείο, σε αντίθεση με τις χώρες όπου παρατηρείται σχετική ομογένεια, όπως η Αργεντινή, η Χιλή ή η Κόστα Ρίκα.

Η κατάσταση αυτών των πληθυσμών είναι τραγική, ενώ το μέλλον είναι σίγουρο ότι δεν προσφέρει και πολλά, αφού η ανισομερής οικονομική ανάπτυξη, η οποία επιβάλλει την ανάπτυξη συγκεκριμένων στρατηγικά οικονομικών σημείων κάθε χώρας, τους αφήνει κάτι παραπάνω από έκθετους. Η φτώχεια και η εξαθλίωση οδηγούν πολλά από τα παιδιά στους δρόμους των μεγάλων αστικών πόλεων για να ζητιανέψουν ή να προαχθούν, προκειμένου να εξασφαλίσουν τα προς το ζην και να παρέχουν άμεση οικονομική βοήθεια στις οικογένειές τους ή τα οδηγούν κατευθείαν στην παραγωγή, κάποια πριν καν συμπληρώσουν το έκτο έτος της ηλικίας τους, που είναι και το όριο για την εισαγωγή τους στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Χαρακτηριστικά, το 77% των Μεξικανών που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας διαμένουν στο ύπαιθρο (2), ενώ αντίστοιχα το ποσοστό για τη Χιλή είναι 84% (3). Κοιτώντας πέρα από την απλή εισαγωγή στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και τη δυνατότητα πρόσβασης, η κατάσταση επιδεινώνεται από τα πόσα παιδιά εγκαταλείπουν το σχολείο, καθιστώντας τη Λατινική Αμερική να έχει το υψηλότερο ποσοστό "αποτυχίας" στη φοίτηση σε όλο τον πλανήτη, καθώς σχεδόν το 55% των παιδιών φτάνουν μόνο ως την τετάρτη δημοτικού, ενώ μόνο 4 χώρες καταφέρνουν ποσοστό να έχουν ποσοστό πάνω από 75% αυτών των παιδιών που επιτυχώς ολοκληρώνουν τον κύκλο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (4).

Αν αναλογιστεί κανείς ότι θα πρέπει να προσθέσει και ένα ποσοστό από το μερίδιο που αναλογεί σε αυτές τις χώρες των 40 εκατομμυρίων "αόρατων παιδιών", παιδιά που δεν έχουν καν πιστοποιητικό γέννησης, μια και ανήκουν σε ομάδες πληθυσμών που μετακινούνται λόγω συγκρούσεων ή πολέμων ή λόγω οικονομικών δυσκολιών και εξαιτίας αυτού δεν έχουν καμία δυνατότητα και κανένα δικαίωμα πολύ περισσότερο να πάνε σχολείο - όπως στην Κολομβία, το Μεξικό, τη Γουατεμάλα, την Ονδούρα και άλλες - τότε η κατάσταση είναι κάτι παραπάνω από τραγική (5).

Επιπροσθέτως ένα ακόμα πρόβλημα έρχεται να επιδεινώσει (;) την ήδη τραγική κατάσταση. Οι δραστικές περικοπές στους προϋπολογισμούς των δαπανών για τη δημόσια δωρεάν παιδεία, που θα την οδηγήσουν με γεωμετρική πρόοδο στην καταστροφή. Μια "κοινωνική δολοφονία" θα μπορούσε να τη χαρακτηρίσει κανείς, αφού η πιθανή επαπειλούμενη διάλυση της δημόσιας παιδείας θα οδηγήσει στην οπισθοδρόμηση ολόκληρης της περιοχής και των λαών της, αυξάνοντας τη φτώχεια και την κοινωνική ανισότητα, που θα οδηγήσουν ολόκληρα τμήματα στην εξαθλίωση και στην περιθωριοποίηση χωρίς επιστροφή.

Οι περικοπές κρίθηκαν αναγκαίες αφ' ενός για μπορέσουν οι οικονομίες αυτές να αναδιοργανωθούν, ώστε να μπορέσουν να ενταχθούν στο "σύστημα της παγκόσμιας οικονομίας της αγοράς" και αφ' ετέρου για να καλυφθούν τα υπέρογκα ποσοστά από τον κρατικό προϋπολογισμό που θα πρέπει να δαπανηθούν για την αγορά υπερσύγχρονων οπλικών συστημάτων. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, τα επόμενα χρόνια οι κυβερνήσεις των χωρών της Λατινικής Αμερικής θα πρέπει να επενδύσουν πάνω από 60 δισ. δολάρια ετησίως για την κάλυψη των αναδιαρθρώσεων που (τους) επιβάλλονται, ένα υπέρογκο ποσό όμως για οποιαδήποτε από αυτές τις κυβερνήσεις να το καλύψει από μόνη της (6). Επομένως τις ζημιές καλούνται να τις καλύψουν οι περικοπές στην παιδεία, την κοινωνική ασφάλιση και την υγεία, τομείς ήδη που αργοπεθαίνουν.

Αν και ο επενδυτικός πυρετός δεν έχει ακόμα ανέβει, τα πρώτα σημάδια είναι ορατά ακόμα και σε χώρες που παραδοσιακά είχαν ένα υψηλό ποσοστό αναλφάβητων, αλλά και ένα σχετικά υποφερτό σύστημα δημόσιας παιδείας, αποτέλεσμα της αύξησης μετά από πολλούς αγώνες του ποσοστού που αντιστοιχούσε στην Παιδεία, από 3,8% στα τέλη της δεκαετίας του '70 σε 4,5% σήμερα. Χώρες όπως η Αργεντινή, που κάποτε περηφανευόταν για το ποσοστό των αναλφαβήτων της πολύ κοντινό στο κατώτατο παγκόσμιο μέσο όρο - και με το καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα, ήδη κλυδωνίζονται, αφού σχεδόν το 15% των παιδιών εγκαταλείπουν πολύ νωρίς το σχολείο. Η Βραζιλία δαπανά για την παιδεία μόνο το 1% του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντός της, με αποτέλεσμα μέσα σε μία διετία το ποσοστό αναλφαβήτων από το 1995 που ήταν 16,8% (UNESCO) να πλησιάζει το 20% (7).

Οι περικοπές αυτές έχουν προκαλέσει "ισχυρές σεισμικές δονήσεις". Από το 50% που απομένει αυτών που συμπληρώνουν την πρωτοβάθμια εκπαίδευση, οι περισσότεροι από τους μισούς έχουν επαναλάβει τουλάχιστον μία φορά κάποια από τις τάξεις, ενώ συστηματικά οι τάξεις είναι υπερπλήρεις, δεν υπάρχει εκπαιδευτικό προσωπικό για να καλύψει τις ανάγκες, όσο για την υλικοτεχνική υποδομή δεν τίθεται ζήτημα μάλλον. Οι πολύ χαμηλοί μισθοί που δίνουν στους δασκάλους και τους καθηγητές έχουν οδηγήσει πολλούς έξω από την εκπαίδευση, ενώ το συντριπτικό ποσοστό αυτών έχουν δεύτερη εργασία, προκειμένου να τα βγάλουν πέρα, αφού ο μισθός των περισσότερων δεν ξεπερνά τα 20 δολάρια (8)! Οπωσδήποτε θέματα μετεκπαίδευσης, ενημέρωσης δεν τίθενται, αφού σε ορισμένες περιπτώσεις δεν τους ζητείται καν το αποδεικτικό των πανεπιστημιακών σπουδών!

Σε όλο αυτό τον κόλαφο της Λατινικής Αμερικής υπάρχουν - όπως ήταν φυσικό - και κάποιες μοναδικές εξαιρέσεις, όπως η Κούβα που η παιδεία είναι άμεση προτεραιότητα της σοσιαλιστικής κυβέρνησης. Ενα μόνο μόνο παράδειγμα είναι αρκετό για να πειστεί κανείς ότι αν οι κυβερνήσεις θέλουν, τότε πολλά μπορούν να γίνουν. Μία από τις πρώτες πράξεις της επαναστατικής κυβέρνησης μετά τη νίκη ήταν να μετατρέψει τους στρατώνες και τις βάσεις σε σχολεία. Μία αρχή που οδήγησε την Κούβα να έχει σήμερα ένα από τα μικρότερα ποσοστά αναλφαβήτων κάτω από το παγκόσμιο μέσο όρο, όταν πριν το 1959 συγκαταλεγόταν ανάμεσα στις χώρες με τα υψηλότερα. Ενα ελπιδοφόρο μήνυμα για κάποιους που όμως έχουν αυτιά και μάτια να ακούσουν και να δουν, αλλά και να καταλάβουν ότι το μέλλον των παιδιών, αλλά και των λαών της Λατινικής Αμερικής θα εξακολουθήσει να κρέμεται σε μία κλωστή, αν δεν έχουν πραγματικές ευκαιρίες για επαρκή και σωστή εκπαίδευση. Είναι μία αναντίρρητη και ίσως η μοναδική αλήθεια που μπορεί πιθανά να ανατρέψει και να προλάβει αυτή την επικείμενη "κοινωνική δολοφονία".

(1) "Gender and democracy in Latin America". - Working Group on Educational Reform, N. Y.

(2) Τα στοιχεία από την έκθεση της World Bank για τη Λατινική Αμερική. (3) Gobierno de Chile, 1996

(4) Τα στοιχεία από την έκθεση της Inter - American Development Bank, 1995

(5) Εκθεση της Unisef με τον τίτλο "P rogress of Nations". Ιούλιος 1998 (6) "Death, high - tech and low". The Nation 5/1998.

(7) Time. Special Report/Summit of the Americas, Chile 4/98, vol.151 No.15

(8) Μελέτη ειδικών σε θέματα παιδείας σε δώδεκα από αυτές τις χώρες, υπό τον τίτλο "The future is at Stake" και για λογαριασμό του προγράμματος "Promotion of Education Reform in the Americas and the Carribean" - PREAL

Χριστίνα ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ