Εργα βυζαντινής τέχνης από το χώρο των φορητών εικόνων (εγκαυστικές, ψηφιδωτές και σε αυγοτέμπερα), εικονογραφημένα χειρόγραφα, έργα μεταλλοτεχνίας, ανάγλυφα σε μάρμαρο, ελεφαντοστό και στεατίτη, καθώς και υφάσματα, περιλαμβάνει η μεγάλη και σημαντική έκθεση που παρουσιάζεται έως τις 15 Ιανουαρίου στο Μουσείο Μπενάκη. Τίτλος της: «Μήτηρ Θεού: Απεικονίσεις της Παναγίας στη Βυζαντινή Τέχνη». Περιλαμβάνει 86 έργα που χρονολογούνται από τον 4ο μέχρι τον 15ο αιώνα, εκθέματα που προέρχονται από τα μεγαλύτερα Μουσεία της Ευρώπης και της Αμερικής, καθώς και από εκκλησιαστικά και μοναστηριακά κέντρα της Κύπρου και του Σινά. Η προετοιμασία της ξεκίνησε πριν τέσσερα χρόνια. Το υλικό που συγκεντρώθηκε είναι ο ανθός της βυζαντινής τέχνης από όλον τον κόσμο, αποτέλεσμα συνεργασίας διεθνώς αναγνωρισμένων βυζαντινολόγων.

«Για την έκθεση αυτή απευθυνθήκαμε σε 32 ιδρύματα του κόσμου», μάς λέει η υπεύθυνη για την οργάνωση της έκθεσης, βυζαντινολόγος Μαρία Βασιλάκη. «Χρειάζεται μεγάλη εμπειρία για το πώς θα διοργανώσει κανείς μια μεγάλη διεθνή έκθεση. Μέσα από αυτή την εμπειρία προετοιμάζεται για άλλα γεγονότα που θα ακολουθήσουν στο μέλλον και θα είναι της ίδιας ακτινοβολίας. Ετσι, λοιπόν, στο Μουσείο Μπενάκη αισθανόμαστε ότι πραγματικά αποκτήσαμε μία μοναδική εμπειρία, καθώς ήρθαμε σε επαφή με όλους αυτούς τους διεθνείς οργανισμούς. Σημαντικό επίσης είναι ότι μπορέσαμε να τους πείσουμε να μας δανείσουν τα καλύτερά τους κομμάτια. Αυτό είναι πολύ δύσκολο. Κανένα μουσείο δε θέλει να αποχωριστεί τα κομμάτια εκείνα που αποτελούν πόλο έλξης για τους επισκέπτες του και μάλιστα σε περίοδο εορτών. Γιατί η δική μας έκθεση, τελειώνοντας στα μέσα Ιανουαρίου, καλύπτει πλήρως την περίοδο των Χριστουγέννων. Αρα απαιτείται καλή οργάνωση και συγκροτημένη παρουσίαση του σκεπτικού μιας έκθεσης. Πάνω σ' αυτό δουλέψαμε πολύ. Επίσης, χρειάζονται επιτόπου επισκέψεις, συναντήσεις με διευθυντές, επιμελητές, ώστε να πειστούν ακόμη περισσότερο ότι αξίζει τον κόπο να συμμετάσχουν σε ένα τέτοιο εγχείρημα».

-Ποιες εκδηλώσεις και δραστηριότητες συνοδεύουν την έκθεση;

«Την έκθεση συνοδεύει κατάλογος (ελληνικά και αγγλικά) ο οποίος περιλαμβάνει κείμενα 52 Ελλήνων και ξένων επιστημόνων. Φροντίσαμε αυτήν τη διεθνή έκθεση να τη συνοδεύσουμε και με το υλικό εκείνο που θα έμενε και με το τέλος της. Πραγματικά, προσπάθειά μας ήταν ο κατάλογος της έκθεσης να μην αποτελεί μόνο έναν κατάλογο των 86 αντικειμένων που εκτίθενται, αλλά παράλληλα να αποτελέσει ένα βιβλίο γύρω από τα θέματα της λατρείας και της εικονογραφίας της Παναγίας. Και αυτό απαίτησε πολύ κόπο. Επρεπε να βρει κανείς στην Ελλάδα και το εξωτερικό, τους συνεργάτες που θα μπορούσαν να γράψουν αυτά τα κομμάτια. Ο κατάλογος είναι σε δύο γλώσσες, άρα έπρεπε παράλληλα να κάνουμε την επιμέλεια δύο χωριστών καταλόγων. Η εκτύπωση του καταλόγου έγινε στην Ιταλία από τον οίκο "Σκιρά". Ο οίκος αυτός, που έχει συνδέσει το όνομά του με μερικά από τα ωραιότερα βιβλία της ιστορίας της τέχνης, έδειξε ενδιαφέρον να τυπώσει το δικό μας κατάλογο. Εμείς το εκμεταλλευτήκαμε, θεωρώντας ότι με αυτό τον τρόπο ο κατάλογος θα ξεπερνούσε και τα όρια της Ελλάδας. Θα μπορούσε να φτάσει σε όλο τον κόσμο. Ολα αυτά καταλαβαίνετε ότι απαιτούν πρόσθετη δουλιά».

-Θα θέλατε να αναφερθείτε στο σύστημα αυτόματης ξενάγησης των επισκεπτών;

«Ο επισκέπτης της έκθεσης μπορεί, χωρίς καμία επιβάρυνση, να πάρει το σύστημα αυτόματης ξενάγησης και να ξεναγηθεί μόνος του στην έκθεση. Η καθιέρωση των συστημάτων αυτόματης ξενάγησης, που στο εξωτερικό αποτελούν μία υπόθεση ρουτίνας, είναι επίσης μια πρωτοπορία του Μουσείου Μπενάκη στα πλαίσια της Ελλάδας».

«Παράλληλα, με το τέλος της έκθεσης, στις 12, 13 και 14 Ιανουαρίου οργανώνουμε ένα πολύ μεγάλο διεθνές συνέδριο σε συνεργασία με το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών. Στο συνέδριο έχουν κληθεί να πάρουν μέρος επιστήμονες από το εξωτερικό και από την Ελλάδα που ασχολούνται με θέματα σχετικά με την Παναγία. Θέλαμε η έκθεση να κλείσει με πανηγυρικό τρόπο».

Και γι' αυτήν την εκθεσιακή διοργάνωση το Μουσείο Μπενάκη ετοίμασε εκπαιδευτικά προγράμματα για τους μικρούς επισκέπτες της έκθεσης. Η Μαρία - Χριστίνα Δεστούνη - Γιαννουλάτου που είχε και την επιμέλειά τους μας λέει: «Εκδώσαμε ένα φάκελο με σκοπό να εξυπηρετήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερα παιδιά στο χώρο της έκθεσης. Συνήθως τα εκπαιδευτικά προγράμματα τα παρουσιάζουμε εμείς οι ίδιοι. Στην περίπτωση όμως αυτή, θέλοντας να δώσουμε τη δυνατότητα να επισκεφτούν την έκθεση περισσότερα σχολεία, ο φάκελος είναι φτιαγμένος, ώστε να λειτουργεί μόνος του, είτε από το παιδί, είτε από τον εκπαιδευτικό που συνοδεύει την ομάδα. Είναι διαρθρωμένος με βάση τους άξονες της έκθεσης».

Οι έξι ενότητες της παρουσίασης, φωτίζουν μια διαφορετική πτυχή της λατρείας της Παναγίας και του εικαστικού υλικού, με το οποίο συνδέθηκε. Συγκεκριμένα, στην πρώτη ενότητα, συμπεριλαμβάνονται έργα που χρονολογούνται από τον 4ο μέχρι και τον 6ο αιώνα. Στη δεύτερη, έχουν συγκεντρωθεί αντικείμενα ιδιωτικής χρήσης και λατρείας με απεικονίσεις ή επικλήσεις προς την Παναγία. Η τρίτη ενότητα διερευνά τη δημόσια λατρεία της Παναγίας μέσα από αντικείμενα που συνδέονται με την επίσημη κρατική εξουσία. Η επόμενη ενότητα επικεντρώνεται στη λατρεία της Θεοτόκου Οδηγήτριας στη Μονή των Οδηγών στην Κωνσταντινούπολη, ενώ η πέμπτη ενότητα είναι αφιερωμένη στα έργα που συνδυάζουν στοιχεία της βυζαντινής και της ιταλικής τέχνης. Στην τελευταία ενότητα έχουν συγκεντρωθεί εικόνες της Παναγίας Βρεφοκρατούσας.

- Από τα παρουσιαζόμενα έργα, ποια θεωρείτε ως «ανθούς» της έκθεσης;

«Είναι πάρα πολλοί οι ανθοί», συνεχίζει η Μ. Βασιλάκη. «Είναι δύσκολο να επιλέξει κανείς εκείνα τα πέντε, έξι, δέκα κομμάτια, που θα έπρεπε να τα δουν όλοι. Εγώ με όλη αυτή τη δυσκολία του εγχειρήματος θα μπορούσα να πω, ότι οι δύο εγκαυστικές εικόνες, που η μία ήρθε από τη Μονή του Σινά και η άλλη από το Μουσείο Ανατολικών και Δυτικών Τεχνών του Κιέβου, αποτελούν δύο από τους ανθούς αυτής της έκθεσης. Είναι και οι δύο του 6ου αιώνα, έχουν γίνει με την εγκαυστική τεχνική, δηλαδή όπως γίνονταν και τα πορτρέτα Φαγιούμ, μια τεχνική, η οποία στη συνέχεια θα εγκαταλειφθεί. Είναι μια ευκαιρία για τους επισκέπτες να δουν δίπλα δίπλα τα δυο κομμάτια. Μετά το 19ο αιώνα είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζονται μαζί αυτά τα δύο έργα. Η εικόνα του Σινά αφήνει, για πρώτη φορά, από τα μέσα του 6ου αιώνα, το μαναστήρι».

«Αλλοι ανθοί είναι τα ελεφαντοστά που έχουν έρθει. Αποτελούν δείγματα μιας υψηλής τέχνης που αναπτύσσεται στην πρωτεύουσα του Βυζαντινού κράτους, την Κων/πολη, στο 10ο και 11ο αιώνα. Είναι μια μοναδική ευκαιρία να δει κανείς ελεφαντοστά που βρήκαν το δρόμο τους προς τη Δύση, κυρίως μέσα από τις συγκυρίες της σταυροφορίας».

«Την ίδια στιγμή υπάρχει το περίφημο δίπτυχο - λειψανοθήκη της Cuenca. Ενα έργο που χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα και που για πρώτη φορά εκτίθεται εκτός Ισπανίας».

Αλλα ξεχωριστά έργα είναι το αντίγραφο του ψηφιδωτού από την κόγχη της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη που ήρθε από το Μητροπολιτικό Μουσείο της Ν. Υόρκης. Οπως καταλαβαίνετε το πρωτότυπο βρίσκεται πάντα στη θέση του, μέσα στην Αγία Σοφία στην Κων/πολη. Είναι ένα ξεχωριστό έργο που αξίζει κανείς να προσέξει».

«Αξίζει, επίσης, να προσέξει τα δύο εικονογραφημένα χειρόγραφα που έχουμε. Το ένα ήρθε από τη Μονή του Σινά και το άλλο από το Βερολίνο. Είναι και τα δύο εκπληκτικής τέχνης. Αξίζει ακόμα να προσέξει κανείς τις υπέροχες εικόνες που ήρθαν από τα δικά μας μουσεία: από το Βυζαντινό Μουσείο, από το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, από την Καστοριά, τη Βέροια... Τελικά, όλα τα έργα πρέπει να προσεχτούν, γιατί όλα ανήκουν στον ανθό της Βυζαντινής τέχνης».