Οι κομμουνιστές που ανήκαν το 1949-1950 στις παράνομες Οργανώσεις στην Ελλάδα - κυρίως στην Αθήνα, στον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη - ήταν ελάχιστοι. Η κατάσταση δυσκόλεψε ακόμα περισσότερο μετά από την εξάρθρωση των Οργανώσεων Αθήνας - Πειραιά τον Μάρτη του 1949. Τότε συνελήφθη και ο επικεφαλής του παράνομου μηχανισμού, Στέργιος Αναστασιάδης, μέλος του ΠΓ, ο οποίος μετά από μικρό διάστημα καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε στις 22/9/1949. Τον Στέργιο Αναστασιάδη αντικατέστησε ο Ν. Πλουμπίδης, ενώ καθοδηγητικό ρόλο στο Κλιμάκιο είχε και ο Νίκος Βαβούδης.

Τα χτυπήματα στις Οργανώσεις από τις διωκτικές αρχές είχαν διαμορφώσει ένα κλίμα «χαφιεδοφοβίας», που γινόταν αιτία πολλές συλλήψεις κομμουνιστών να θεωρούνται αποτέλεσμα της ύπαρξης χαφιέδων στον παράνομο μηχανισμό και όχι αποτέλεσμα διαφορετικών αιτιών, όπως της παραβίασης συνωμοτικών κανόνων, τυχαίων περιστατικών και άλλων. Και όλα αυτά, τη στιγμή που η ανασυγκρότηση των παράνομων Κομματικών Οργανώσεων πρόβαλλε ως το υπ' αριθμόν 1 καθήκον του Κόμματος, ενώ διαρκούσαν οι προσπάθειες πολλαπλής υπονόμευσής του.

Το πρόβλημα των συλλήψεων είχε απασχολήσει και την 7η Ολομέλεια της ΚΕ (14 - 18 Μάη 1950), η οποία αποφάσισε σχετικά με τα παράνομα στελέχη στην Ελλάδα: «Ολα τα κομματικά στελέχη που τώρα δουλεύουν παράνομα στην Ελλάδα πρέπει να περάσουν στο εξωτερικό για λόγους ασφάλειας των Κομματικών Οργανώσεων, για ξεκούραση και μόρφωση και για να γίνει εξέταση με σκοπό να βρεθεί άκρη για τα σοβαρά χτυπήματα που μας κατάφερε ο εχθρός στα τελευταία χρόνια». Μέσα σ' αυτό το κλίμα έφτανε στην Ελλάδα ο Νίκος Μπελογιάννης το καλοκαίρι του 1950. Στο κεφάλαιο «Οι παράνομες Οργανώσεις του ΚΚΕ» στον τόμο Γ1 του Δοκιμίου Ιστορίας του ΚΚΕ υπάρχει εκτεταμένη αναφορά, την οποία παραθέτουμε πιο κάτω.

Μετά από την ήττα του ΔΣΕ το ΚΚΕ προσανατολίστηκε από την πρώτη στιγμή στη συγκρότηση παράνομων Κομματικών Οργανώσεων. Οι παράνομες Κομματικές Οργανώσεις αποτέλεσαν τον πυρήνα της αντίστασης και της οργάνωσης του λαού στις δύσκολες ώρες που ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός και η ελληνική αστική τάξη προσπαθούσαν με όλα τα μέσα να μετατρέψουν τη νίκη τους στα πεδία των μαχών σε συντριβή και εξόντωση του εργατικού και γενικότερα του λαϊκού κινήματος.

Οι κομμουνιστές που παρέμειναν στην Ελλάδα, μαζί με νέα μέλη του Κόμματος που αψήφησαν τις διώξεις του αστικού κράτους, πρωτοστάτησαν στον τιτάνιο αγώνα της συνέχισης της πολιτικής πρωτοπορίας της εργατικής τάξης σε καθεστώς ήττας του κομμουνιστικού κινήματος στη χώρα μας. Η δράση τους όχι μόνο συντέλεσε αποφασιστικά στην ανόρθωση του λαϊκού φρονήματος και στην αναδιοργάνωση του ηττημένου εργατικού κινήματος, αλλά αποτέλεσε και την καλύτερη απάντηση στην κυρίαρχη αστική ιδεολογία της εποχής που προσπαθούσε να επιβάλει την αντίληψη ότι ο αγώνας του ΚΚΕ ήταν αποτέλεσμα της δράσης πρακτόρων ξένων συμφερόντων.

Η παρανομία απαιτούσε τον επιτυχή συνδυασμό της νόμιμης και της παράνομης μορφής δράσης, μέσα στις πολύ μεγάλες δυσκολίες και την πολυπλοκότητα των συνθηκών της εποχής. Τη σημασία της εδραίωσης και ανάπτυξης παράνομων Κομματικών Οργανώσεων και της ανάγκης συνδυασμού της νόμιμης και παράνομης δράσης εξέφραζε η Απόφαση της 6ης Ολομέλειας της ΚΕ (1949):

«...Οσο δύσκολες συνθήκες και να θελήσει να δημιουργήσει ο φασισμός για τη δράση του Κόμματος, οι κομμουνιστές, εκφράζοντας παντού και πάντα τις ανάγκες, τα συμφέροντα και τους πόθους των λαϊκών μαζών, θα κατανικήσουνε κάθε είδους εμπόδιο, θα κρατήσουν και θα αναπτύξουν τους δεσμούς τους με τον εργαζόμενο λαό».

Ο συνδυασμός της παράνομης δράσης - βασικό στοιχείο της οποίας είναι η αποκεντρωμένη κομματική δράση - με τη νόμιμη δουλειά σήμαινε τη συνέχιση της αυτοτελούς παρέμβασης των κομματικών δυνάμεων, σε συνδυασμό με τη διάδοση των θέσεων του Κόμματος με νόμιμες μορφές (Βουλή, Τύπο, μαζικές οργανώσεις κ.λπ.), προκειμένου να φτάνουν σε όσο το δυνατό ευρύτερες λαϊκές δυνάμεις.

Βασικό στοιχείο της όλης δουλειάς αποτελούσε η ύπαρξη δικτύου πληροφόρησης και μέσα στον κρατικό μηχανισμό. Σημαντικό ρόλο στην παράνομη δράση έπαιζε το «Φροντιστήριο του Αγωνιστή», εκπομπή του σταθμού «Ελεύθερη Ελλάδα». Από αυτήν μεταδίδονταν κομματικές αποφάσεις, ανακοινώσεις, σχόλια και οδηγίες για τη λήψη μέτρων στήριξης της παράνομης και της νόμιμης δουλειάς και της εξασφάλισης ενιαίας καθοδήγησης.

Κατά την πρώτη περίοδο της ανασύνταξης των κομματικών δυνάμεων, στελέχη και μέλη του Κόμματος δρούσαν μεμονωμένα, χωρίς να έχουν πάντα σύνδεση με τα καθοδηγητικά όργανα. Αργότερα, όταν αποκαταστάθηκε κάποιου είδους επαφή, αποφασίστηκε να παραμένουν οι πιο δραστήριοι αγωνιστές στις παράνομες Κομματικές Οργανώσεις. Λίγο αργότερα, όταν δημιουργήθηκε η ΕΔΑ, στα καθοδηγητικά της όργανα συμμετείχαν και στελέχη του ΚΚΕ.

Το καθοδηγητικό έργο αυτών των στελεχών ενισχυόταν είτε με την αποστολή άλλων από το εξωτερικό είτε με την αξιοποίηση αγωνιστών που έβγαιναν από τις φυλακές και τις εξορίες. Για τις παράνομες Κομματικές Οργανώσεις επισημαινόταν στην Απόφαση της 7ης Ολομέλειας της ΚΕ (1950):

«Αποστολή της παράνομης Κομματικής Οργάνωσης σήμερα είναι να εξασφαλίζει κάτω και απ' τις πιο δύσκολες συνθήκες γερή σύνδεση του Κόμματος με την εργατική τάξη και τ' άλλα λαϊκά στρώματα. Να διαφωτίζει και να κινητοποιεί τις μάζες πάνω στη γραμμή του Κόμματος για να την κάνει πράξη. Πρέπει να εξασφαλίζουμε αφοσιωμένους ως το θάνατο αγωνιστές, προπάντων στους βασικούς κρίκους της κομματικής διάρθρωσης, με γνώσεις και πείρα παράνομης δουλειάς. Να εξασφαλίσουμε γερό παράνομο μηχανισμό. Μπολσεβίκικη επαγρύπνηση και αυστηρή τήρηση των συνωμοτικών κανόνων».

Η ηρωική δράση των μελών και οπαδών του ΚΚΕ για την ανασυγκρότηση των παράνομων Κομματικών Οργανώσεων δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Αποτελεί απάντηση σε αστούς και οπορτουνιστές, που επιμένουν να διαχωρίζουν τον αγώνα των παράνομων Κομματικών Οργανώσεων από την ηγεσία του ΚΚΕ, με τον απαράδεκτο ισχυρισμό ότι οι παράνομοι κομμουνιστές έδιναν αγώνα ζωής ή θανάτου στην Ελλάδα, τη στιγμή που η ηγεσία του Κόμματος παρέμενε στο εξωτερικό.

Ο κεντρικός μηχανισμός του Κόμματος προετοίμαζε και πραγματοποιούσε την αποστολή κομματικών στελεχών στην Ελλάδα με σκοπό να ενισχύσουν τις παράνομες Κομματικές Οργανώσεις. Γι' αυτόν τον σκοπό η 7η Ολομέλεια (1950) αποφάσισε:

«Το βασικό πρόβλημα στην αναδιοργάνωση των Κομματικών Οργανώσεων είναι η ολόπλευρη προετοιμασία των στελεχών που θ' αναλάβουν αυτό το έργο. Για την καλύτερη αναδιοργάνωση του Κόμματος, η Ολομέλεια αποφασίζει να δημιουργήσει τμήμα στελεχών και σχολών της ΚΕ».

Από την προετοιμασία αυτή πέρασαν πολλά από τα παλιότερα και νεότερα στελέχη του Κόμματος, μέλη του ΠΓ, της ΚΕ και άλλα στελέχη. Δεκάδες αγωνιστές, ατσαλωμένοι στους αγώνες που πρωτοστάτησε το ΚΚΕ τα προηγούμενα χρόνια, στάλθηκαν στην Ελλάδα για να διατηρήσουν ζωντανούς τους δεσμούς του Κόμματος με την εργατική τάξη και τις φτωχές λαϊκές μάζες, έγιναν υπόδειγμα αυτοθυσίας και αφοσίωσης στην ταξική πάλη.

Ανάμεσα στις δεκάδες στελεχών, που στάλθηκαν παράνομα στην Ελλάδα από το εξωτερικό, ήταν τα μέλη του ΠΓ Γιώργης Βοντίτσιος (Γούσιας) - 2 φορές -, Κώστας Κολιγιάννης και Γιώργης Ερυθριάδης (Πετρής). Ακόμα, τα μέλη της ΚΕ, Αύρα Παρτσαλίδου, Χαρίλαος Φλωράκης, Κώστας Λουλές, Ρούλα Κουκούλου, Μιλτιάδης Πορφυρογένης - 2 φορές -, Βασίλης Ζάχος, Καπέτα Αλέγκρα, Μήτσος Δάλλας και άλλοι. Ο Νίκος Πλουμπίδης ζητούσε να έρθει στην Ελλάδα μέλος του ΠΓ για να αναλάβει την καθοδήγηση των παράνομων Οργανώσεων μετά από τη σύλληψη του Στέργιου Αναστασιάδη.

Επομένως, όταν οι οπορτουνιστές υποστηρίζουν ότι δεν έπρεπε η καθοδήγηση του ΚΚΕ να στείλει τον Μπελογιάννη στην Ελλάδα, στην πραγματικότητα υποστηρίζουν ότι δεν έπρεπε να υπάρχει παράνομη δράση. Αντίθετα με τις διακηρύξεις των ποικιλώνυμων οπορτουνιστών και αστών «τιμητών» της Ιστορίας του ΚΚΕ, υπήρχε ζωντανή κομματική σύνδεση ανάμεσα στις παράνομες Κομματικές Οργανώσεις και την Κεντρική Επιτροπή, όχι μόνο στο οργανωτικό σκέλος, αλλά και στη διαμόρφωση της πολιτικής γραμμής του Κόμματος.

Δεν είναι αλήθεια ότι οι παράνομες Κομματικές Οργανώσεις αποτελούσαν απλούς μεταφορείς της πολιτικής γραμμής. Είναι ενδεικτική η κατεύθυνση που δινόταν στην Απόφαση της 3ης Συνδιάσκεψης του ΚΚΕ:

«Το ΚΚΕ, χωρίς να αγνοεί τις συνθήκες βαθιάς παρανομίας που επικρατούν στην Ελλάδα, πρέπει ν' αναπτύξει και να στερεώσει ακόμα πιο πολύ μέσα στο Κόμμα το καθεστώς της εσωκομματικής δημοκρατίας, πάνω στη βάση του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού. Η υγιής, η ζωοφόρα φωνή της βάσης πρέπει να φτάνει απρόσκοπτα ως την καθοδήγηση, ως την κορυφή. Πρέπει η βάση του Κόμματος να πειστεί απ' τα ίδια τα πράγματα ότι ζωτική ανάγκη για το Κόμμα είναι να λέει ανοιχτά και θαρραλέα τη γνώμη της για τα ζητήματα της πολιτικής και για τα πρόσωπα του ΚΚΕ, ανεξάρτητα από τη θέση που έχουν».

Η 2η Ολομέλεια της ΚΕ, που συνήλθε στη Ρουμανία (10 - 12.10.1951), ασχολήθηκε με την κατάσταση του εργατικού και λαϊκού κινήματος στην Ελλάδα, καθώς και με οργανωτικά ζητήματα, που αφορούσαν τη δουλειά των παράνομων Κομματικών Οργανώσεων. Στην Απόφασή της συναρτούσε την κομματική ανοικοδόμηση και ανασυγκρότηση με το ζήτημα της ανάπτυξης στελεχών.

Η Απόφαση προσδιόρισε τις ιδιότητες των ικανών στελεχών: Γερός κομματικός χαρακτήρας, πρωτοβουλία και αποφασιστικότητα, αγωνιστική μονολιθικότητα και αδιαλλαξία, ικανότητα σωστού προσανατολισμού στις περίπλοκες καταστάσεις και συνθήκες ώστε να μπορούν να χαράζουν σωστή γραμμή, να οργανώνουν σωστά τη δουλειά, ικανότητα συνδυασμού της νόμιμης με την παράνομη δουλειά, επαναστατική επαγρύπνηση και αυστηρή προσήλωση στους κανόνες της μπολσεβίκικης συνωμοτικής δουλειάς, ικανότητα ειλικρινούς και ολοκληρωτικής αυτοκριτικής, θαρραλέας κομματικής κριτικής προς τα πάνω και προς τα κάτω.

Από το 1953 μέχρι και τις αρχές του 1954 υπήρξε κάποια βελτίωση στην πορεία ανασύνταξης των κομματικών δυνάμεων στην Ελλάδα. Δημιουργήθηκε το Κλιμάκιο της ΚΕ του ΚΚΕ, ως καθοδηγητικό κέντρο των παράνομων Κομματικών Οργανώσεων.

Στις 12/4/1954 συνήλθε στο εξωτερικό η ΚΕ του ΚΚΕ, στην οποία παρουσιάστηκε Εκθεση του Γιώργη Βοντίτσιου (Γούσια), μέλους του ΠΓ, για τη δουλειά του Κλιμακίου της ΚΕ και τα προβλήματα και τα καθήκοντα των Οργανώσεων του ΚΚΕ στην Αθήνα, στον Πειραιά και σε ολόκληρη τη χώρα. Διατυπώθηκε σχετική Απόφαση, με τίτλο «Το ΚΚΕ προς νέους αγώνες και επιτυχίες, για το καλό του λαού και του τόπου». Η Απόφαση της ΚΕ εφιστούσε την προσοχή των μελών και οπαδών του Κόμματος:

«...Πιο μαζική στρατολογία στο Κόμμα με πιο αυστηρή εφαρμογή των κομματικών κανόνων (...) Πιο στενή, αδιάρρηκτη σύνδεση με τον λαό». Υπογράμμιζε την ανάγκη για «απόλυτα αποσυγκεντρωτικό χτίσιμο του παράνομου κομματικού μηχανισμού» και να στρέψουν οι κομμουνιστές «την κύρια προσοχή τους πρώτ' απ' όλα στα συνδικάτα, μα και σ' όλες, δίχως εξαίρεση, τις κάθε λογής μαζικές οργανώσεις, στις πόλεις και στα χωριά (...) όσο και μέσα στο στρατό».

Ακόμα: «...Η ΚΕ του ΚΚΕ καταδικάζει όλους εκείνους που, (...) για να προφυλάξουν τον εαυτούλη τους, αποφεύγουν με διάφορα προσχήματα και δικαιολογίες να τεθούν κάτω από τη μία και αδιαίρετη κομματική πειθαρχία».

Η Απόφαση της ΚΕ επιδίωκε να ενισχύσει την αυτοτελή οργανωτική σχέση και καθοδήγηση του Κόμματος προς τα μέλη και στελέχη, σε συνθήκες δράσης τους με συνεργαζόμενες δυνάμεις στην ΕΔΑ.

Πρέπει να υπογραμμιστεί και ο σημαντικός ρόλος βοήθειας στις παράνομες Κομματικές Οργανώσεις που έπαιξαν πολλοί οπαδοί και φίλοι του ΚΚΕ, καθώς και ορισμένοι ΕΑΜίτες που υποστήριζαν άλλα κόμματα. Στήριξαν παράνομους κομμουνιστές με διάφορους τρόπους, κινδύνευσαν μαζί τους. Ταυτόχρονα χιλιάδες από αυτούς βοήθησαν το ΚΚΕ στις εκλογικές και άλλες αναμετρήσεις όλης αυτής της περιόδου, συνεισέφεραν οικονομικά από το υστέρημά τους, παρακολουθούσαν τις εκπομπές του Ρ/Σ για να πληροφορούνται την πολιτική του Κόμματος, συσπειρώνονταν δραστήρια στις εργατικές και άλλες μαζικές οργανώσεις.

Το δίκτυο των παράνομων Κομματικών Οργανώσεων είχε στηρίγματα μέσα στον εργαζόμενο λαό.

Στενά συναρτημένη με τη δράση των παράνομων Κομματικών Οργανώσεων στην Ελλάδα ήταν η έκδοση και κυκλοφορία των παράνομων κομματικών εντύπων. Σε αυτήν τη βάση το Κόμμα αξιοποιούσε και στη νέα περίοδο την εμπειρία του στην παράνομη έκδοση και κυκλοφορία των κομματικών εντύπων κατά τη διάρκεια του ΔΣΕ και ύστερα από την απαγόρευση του «Ριζοσπάστη», της «Ελεύθερης Ελλάδας» και του «Ρίζου της Δευτέρας».

Στα χρόνια 1950 - 1955 οι Αποφάσεις της ΚΕ, καθώς και της Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης (1950), αναφέρονταν συστηματικά στην ανάγκη εξασφάλισης της έκδοσης και διακίνησης των παράνομων εντύπων. Και η Απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του Απρίλη 1954 υπογράμμιζε ότι ο «Ριζοσπάστης» και τα άλλα έντυπα του Κόμματος πρέπει να γεμίζουν καθημερινά «την κάθε γωνιά της πατρίδας μας».

Η πορεία του κομματικού Τύπου διέγραψε παράλληλη τροχιά με εκείνη των παράνομων Κομματικών Οργανώσεων. Οσα χρόνια υπήρχαν στην Ελλάδα οι παράνομες Κομματικές Οργανώσεις, ο «Ριζοσπάστης» και άλλες παράνομες εκδόσεις του ΚΚΕ τυπώνονταν και κυκλοφορούσαν, ακόμα και τότε που μια σειρά ΚΟ λειτουργούσαν υποτυπωδώς. Και αντίθετα, από τότε που ωρίμασε η οπορτουνιστική άποψη - θέση, η οποία αντιπαρέθετε στην παράνομη δράση την αξιοποίηση των νόμιμων δυνατοτήτων, τα παράνομα έντυπα έπαψαν να κυκλοφορούν για πολλά χρόνια.

Αυτή η τάση είχε διαφανεί και την σημείωσε αργότερα η 5η Ολομέλεια της ΚΕ (1955). Και μόνο ότι τον αντίπαλο απασχολούσε πρώτα απ' όλα να μην κυκλοφορούν τα παράνομα έντυπα και όχι κυρίως το γεγονός ότι σειρά κομματικών ντοκουμέντων δημοσιεύονταν στην «Αυγή», όπου διαβάζονταν από χιλιάδες ανθρώπους, είναι αρκετό για να φανεί η σημασία που έδινε ο αντίπαλος στην αξία της αυτοτελούς έντυπης παρέμβασης του Κόμματος, γενικά στη σημασία της παράνομης αυτοτελούς κομμουνιστικής δράσης.

Δίχως αμφιβολία το ΚΚΕ έπρεπε να αξιοποιεί κάθε νόμιμο περιθώριο στον Τύπο, ακόμα και στον αστικό. Τον συνδυασμό της νόμιμης με την παράνομη δράση τον πραγματοποιούσε και μέσω των νόμιμων εφημερίδων «Δημοκρατικός» (απαγορεύτηκε στις 4/1/1951) και «Δημοκρατική» και αργότερα της «Αυγής».

Οι παράνομες εκδόσεις ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με την κατεύθυνση να χτίζει το ΚΚΕ γερές παράνομες Κομματικές Οργανώσεις, στέρεα θεμελιωμένες πάνω στις αρχές της μπολσεβίκικης συνωμοτικότητας και της σιδερένιας επαναστατικής επαγρύπνησης. Ο «Ριζοσπάστης» μαζί με τον ραδιοφωνικό σταθμό «Ελεύθερη Ελλάδα» αποτέλεσαν τον ιδεολογικοπολιτικό καθοδηγητή των παράνομων Κομματικών Οργανώσεων, καθώς και χιλιάδων οπαδών και φίλων του ΚΚΕ. Η φωνή τους έφτανε στα κρατητήρια και στους τόπους εξορίας.

Σημαντική συμβολή στην έκδοση του «Ριζοσπάστη» είχε η παράνομη ΕΠΟΝ. Η ιστορία των παράνομων τυπογραφείων επίσης αποτελεί μια από τις αφανείς ένδοξες σελίδες της Ιστορίας του ΚΚΕ. Ολη η διαδικασία για να τυπωθεί και να κυκλοφορήσει ο παράνομος «Ριζοσπάστης», αυτή καθαυτή η έκδοσή του, συγκροτούν την ψυχή και τη συνείδηση της παράνομης επαναστατικής δράσης.