Στη χώρα μας, η αστική συζήτηση για τον λεγόμενο υπερτουρισμό πήρε μεγάλες διαστάσεις κυρίως το φετινό καλοκαίρι, αν και σποραδικά δημοσιεύματα υπήρχαν και τα προηγούμενα χρόνια. Το 2024 αφορμή ήταν ο κατακλυσμός επισκεπτών κρουαζιέρας σε νησιά του Αιγαίου, κυρίως σε Σαντορίνη και Μύκονο. Ακραίο παράδειγμα ήταν το περιβόητο tweet του προέδρου της κοινότητας Θήρας στη Σαντορίνη, που ζητούσε απ' τους κατοίκους του νησιού να μην κυκλοφορούν τις ώρες που δένουν κρουαζιερόπλοια. Στη συνέχεια, εμφανίστηκαν μια σειρά από δημοσιεύματα που περιέγραφαν μεγάλη πίεση σε υποδομές, στο νερό και σε άλλα, σε ορισμένους δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς, και εστιάζουν στην ανάγκη αναπροσδιορισμού του «βέλτιστου όγκου» από τουρίστες σε κάθε περιοχή.

Ο πρωθυπουργός, στη ΔΕΘ και στην ομιλία του σε συνέδριο για τον τουρισμό αναφέρθηκε σε «έντονη τουριστική κίνηση σε συγκεκριμένα μέρη, σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους» και αμέσως μετά συμπλήρωσε «αλλά αυτό δεν έχει οδηγήσει στην παθογένεια του υπερτουρισμού», ενώ στη συνέχεια κατέληξε στην πραγματική στόχευση της κυβέρνησης και της κυρίαρχης γραμμής στην αστική πολιτική: «Θέλουμε οι επισκέπτες να δαπανούν περισσότερα χρήματα στη χώρα μας, αλλά αυτή η αυξημένη δαπάνη να μην οδηγήσει σε πρόβλημα στην ανταγωνιστικότητα». Παράλληλα, η κυβέρνηση προχώρησε σε «μέτρα» περιορισμού πλευρών της τουριστικής δραστηριότητας, όπως η απαγόρευση νέων airbnb για ένα χρονικό διάστημα στο κέντρο της Αθήνας, τα τέλη στην κρουαζιέρα, οι αλλαγές στην εκτός σχεδίου δόμηση, προχώρησε δηλαδή σε νέες κρατικές ρυθμίσεις που επιδρούν στην τουριστική δραστηριότητα. Στην πραγματικότητα επιχειρεί να διαχειριστεί αξεπέραστες αντιφάσεις και αντιθέσεις που γεννά η ανάπτυξη με γνώμονα το καπιταλιστικό κέρδος στην Ελλάδα, σε βάρος των λαϊκών αναγκών.

Ο τουρισμός ως οικονομική δραστηριότητα ήταν για δεκαετίες απ' τους «πυλώνες» της αστικής στρατηγικής για την καπιταλιστική ανάπτυξη στην Ελλάδα. Η φράση της Μελίνας Μερκούρη «ο τουρισμός είναι η βαριά βιομηχανία της χώρας» αποτυπώνει αυτήν την πραγματικότητα. Οι εξελίξεις μετά τις διαδοχικές κρίσεις του 2009 και του 2020 οδήγησαν τον τουρισμό στην Ελλάδα να αποτελεί περίπου το 1/5 - 1/4 της οικονομικής δραστηριότητας και πάνω απ' το 50% των εξωτερικών συναλλαγών, ειδικά μετά τη «στροφή» της τουριστικής ανάπτυξης στον «εξωτερικό» τουρισμό, όπως άλλωστε είχε προβλέψει/διατεινόταν και η σχετική ανάλυση της «McKinsey» για λογαριασμό του ΣΕΒ απ' το 2021.

Η τουριστική κίνηση στη χώρα αυξήθηκε ραγδαία την τελευταία 15ετία, με αναμενόμενες διακυμάνσεις και με σημαντική αύξηση του όγκου των αλλοδαπών τουριστών στη χώρα. Παράλληλα, ο εγχώριος τουρισμός εμφανίζει στοιχεία μεγάλης καθήλωσης και μείωσης της συμμετοχής του σε ποσοστιαία βάση. Ο τουρισμός ως δραστηριότητα αφορά άμεσα και έμμεσα πολλούς κλάδους της εγχώριας οικονομίας. Δεν μπορεί κανείς να αμφισβητήσει τη «σημασία» του τουρισμού για την καπιταλιστική ανάπτυξη στην Ελλάδα. Ωστόσο, η προαναφερθείσα συζήτηση για τον λεγόμενο «υπερτουρισμό» ανοίγει το ερώτημα αν πραγματικά υπάρχει «υπερτουρισμός».

Στη πραγματικότητα, η αστική συζήτηση για «υπερβολικό τουρισμό» αντανακλά μια σειρά από αντιθέσεις και αντιτιθέμενα συμφέροντα μερίδων του κεφαλαίου, αντιθέσεις που αφορούν τη σχέση του τουρισμού με τομείς της οικονομίας (π.χ. Ενέργεια), αντιθέσεις ανάμεσα στον τουρισμό και στις μεταφορές, αντιθέσεις ανάμεσα σε διαφορετικές μερίδες της καθαυτό τουριστικής δραστηριότητας, αλλά και αντανακλούν την προσπάθεια της αστικής τάξης να αναβαθμίσει το τουριστικό προϊόν σε «ακριβότερο».

Σταχυολογούμε ορισμένες πλευρές αυτού του δικτύου αντιθέσεων:

• Ο τουρισμός «αγκαλιάζει» πολλούς αλλά όχι όλους τελικά τους κλάδους της οικονομίας. Ετσι, τμήματα του μονοπωλιακού κεφαλαίου βλέπουν «εχθρικά» τόσο την λεγόμενη «μονοκαλλιέργεια» του τουρισμού και πιέζουν για μεγαλύτερη στήριξη σε σχέση με την τουριστική ανάπτυξη. Στο επίπεδο των χρήσεων γης, ο τουρισμός βρίσκεται συχνά σε αντίθεση με μεγάλα ενεργειακά, βιομηχανικά και μεταλλευτικά έργα, που έχει οδηγήσει τον ΣΕΒ και άλλους σχετικούς συνδέσμους να ασκούν κριτική στην κυβερνητική πολιτική.
• Αντιθέσεις υπάρχουν ανάμεσα στις μεταφορές και στη διαμονή/κατανάλωση, στην καθαυτό τουριστική δραστηριότητα. Τα στοιχεία της Eurostat είναι αποκαλυπτικά. Αποδεικνύουν πως η μέση δαπάνη ενός Ευρωπαίου ταξιδιώτη είναι σημαντική και για τις τρεις κατηγορίες (μεταφορά, διαμονή, κατανάλωση), με τον κλάδο των μεταφορών να προτιμά περισσότερους επισκέπτες που μένουν λιγότερες μέρες. Ειδική πλευρά αυτής της διαπάλης είναι η συζήτηση για την κρουαζιέρα και το μέγεθός της. Η κρουαζιέρα, στην πραγματικότητα, ενοποιεί σχεδόν εξολοκλήρου μετακινήσεις, διαμονή και κατανάλωση, οδηγώντας σε μεγάλες αντιθέσεις με το «τοπικό» κεφάλαιο, ειδικά σε προορισμούς μικρής «χωρητικότητας» και ιδιαίτερου κάλλους.
• Αλλη μεγάλη πλευρά του πλέγματος των αντιθέσεων αφορά στην αντίθεση ανάμεσα σε μερίδες του κεφαλαίου στη διαμονή αλλά και ανάμεσα σε διαμονή και κατανάλωση για τον επιμερισμό της «πίτας». Ειδικότερα, σημαντική πλευρά είναι η αντίθεση ανάμεσα στα μεγάλα ξενοδοχεία και στα airbnb που, ειδικά την τελευταία διετία, έχουν αποκτήσει μεγάλο και συνεχώς διευρυνόμενο κομμάτι της τουριστικής κίνησης. Στην Αττική, τα airbnb καταγράφουν σχεδόν ισόποσες διανυκτερεύσεις με τα ξενοδοχεία, ενώ ανάλογα φαινόμενα παρατηρούνται και σε ορισμένα νησιά της χώρας. Τα airbnb διεκδικούν μερίδιο της τουριστικής κίνησης συχνά με πολύ μικρότερες επενδύσεις από ό,τι τα ξενοδοχεία, επιτυγχάνοντας και σημαντικά μικρότερες τιμές. Παράλληλα, οι επισκέπτες που διαμένουν σε airbnb συχνά δαπανούν λιγότερα ποσά - και σε άλλες περιοχές - απ' τους παραδοσιακούς επισκέπτες σε ξενοδοχεία που μετακινούνται πολύ περισσότερο με γκρουπ. Η αντίθεση αναμένεται να γίνει πολύ εντονότερη τόσο στην περίπτωση μιας οικονομικής κρίσης που θα μειώσει σημαντικά τον όγκο της τουριστικής κίνησης, όσο και καθώς στην Αθήνα το επόμενο διάστημα αναμένονται δεκάδες έως εκατοντάδες νέα ξενοδοχεία.
• Η συζήτηση για «ποιοτική αναβάθμιση» του τουρισμού, για τουρίστες που δαπανούν πολλά χρήματα, εκφράζει και αντιθέσεις μικρού και μεγάλου κεφαλαίου. Η συζήτηση σχετίζεται με πολλές απ' τις παραπάνω πλευρές, όπως το είδος και η διάρκεια του τουρισμού, τα καταλύματα, ο τρόπος μεταφοράς τους κ.ά. Η ουσία όμως είναι μια συζήτηση ανάμεσα σε ένα «μοντέλο» τουρισμού που αφορά σε λίγους, «εκλεκτούς» που δαπανούν πολλά - τουρισμός τύπου Μυκόνου - ή σε έναν πιο μαζικό τουρισμό.
• Φυσικά, αστικές αντιθέσεις στον χώρο αφορούν και άλλες πλευρές, όπως η κατανομή στον χώρο της τουριστικής κίνησης, ο βαθμός συσχέτισης με άλλες εγχώριες δραστηριότητες, ο βαθμός τουριστικής αυτάρκειας κ.ά.

Ετσι, η αστική συζήτηση για τον λεγόμενο «υπερτουρισμό» αφορά και διατρέχεται από αυτές τις εγγενείς αντιθέσεις. Αφορά μια προβληματική στο εσωτερικό της άρχουσας τάξης σχετικά με την κατανομή της πίτας του τουρισμού και την προσπάθειά της να αυξήσει την κερδοφορία της. Αφορά πιέσεις για μείωση της κρουαζιέρας σε σχέση με μεγάλες τουριστικές μονάδες, για μείωση του airbnb προς όφελος μεγάλων ξενοδοχείων, για ρύθμιση της σεζόν προς όφελος του κεφαλαίου στον κλάδο του τουρισμού, για μείωση των «φτωχών» επισκεπτών προς όφελος των «μεγάλων πορτοφολιών».

Χαρακτηριστική των αντιθέσεων που επιχειρεί να διαχειριστεί η κυβερνητική πολιτική είναι η τοποθέτηση του πρωθυπουργού: «Οταν ένας επισκέπτης πηγαίνει στη Σαντορίνη και πληρώνει 1.000 ευρώ το δωμάτιο και ταυτόχρονα έχουμε έναν επισκέπτη που πηγαίνει για 6 ώρες και δημιουργείται ένας απίστευτος συνωστισμός στο ηλιοβασίλεμα πρέπει να μας απασχολήσει». Ωστόσο, την ίδια στιγμή, δήλωνε την ανάγκη ενός νέου μεγάλου λιμένα στη Σαντορίνη, αποκαλύπτοντας την αδυναμία της αστικής διαχείρισης να λύσει αυτές τις αντιθέσεις.

Ως συνήθως, η κυβέρνηση, λειτουργώντας ως ο εκφραστής των κοινών συμφερόντων της αστικής τάξης, βάζει τη σφραγίδα της στο πώς αντιλαμβάνεται η αστική πολιτική το ζήτημα του υπερτουρισμού. «Στόχος είναι τα έσοδα. Με ενδιαφέρει να κάνουμε ρεκόρ στα έσοδα αλλά θέλουμε τη συνεισφορά του τουρισμού για την αναπτυξιακή δυναμική της χώρας και ταυτόχρονα την κατά κεφαλήν δαπάνη των επισκεπτών που εξαρτάται από τις τιμές που χρεώνουμε», είπε ο πρωθυπουργός.

Η αστική διαπάλη για περισσότερο ή λιγότερο τουρισμό γίνεται με κριτήριο τον τζίρο και την κερδοφορία του κεφαλαίου στον κλάδο.

Η μία ή η άλλη πλευρά της διαπάλης για τον υπερτουρισμό, για το μέγεθος της τουριστικής αγοράς ή για την κατανομή της κίνησης μπορεί παροδικά να βρίσκει κερδισμένους και χαμένους και σε ορισμένα εργατικά - λαϊκά στρώματα, όπως ιδιοκτήτες airbnb, μικροεπαγγελματίες στην εστίαση και στον τουρισμό, υψηλόμισθους μισθωτούς ή και τμήματα εργατικής αριστοκρατίας που υπάρχουν σε μεταφορές, επισιτισμό, ξενοδοχεία, διασκέδαση, city logistics κ.α.

Ωστόσο, η συζήτηση είναι εχθρική απ' τη σκοπιά του λαού γενικά αφού κριτήριο της σχετικής διαπάλης είναι το κέρδος του κεφαλαίου και το ποσοστό του.

Στον καπιταλισμό, η τουριστική ανάπτυξη, όποιο μείγμα και αν επιλέξει η αστική διαχείριση, έχει αρνητικές συνέπειες για τους εργαζόμενους:

• Πατάει στην όξυνση της εκμετάλλευσης των εργαζομένων στον κλάδο
• Οδηγεί σε μεγάλη επιβάρυνση του φυσικού περιβάλλοντος
• Επιτείνει την ακρίβεια στον επισιτισμό και στον ξενοδοχειακό κλάδο
• Η αξιοποίηση της γης για τουριστική δραστηριότητα, είτε μέσα απ' τα airbnb είτε μέσα απ' την επέκταση των ξενοδοχείων, εκτινάσσει το κόστος λαϊκής στέγης
• Επιβαρύνει τις ακτοπλοϊκές συγκοινωνίες και τα τιμολόγια στις μεταφορές γενικότερα
• Γονατίζει τις υποδομές ύδρευσης, απορριμμάτων, Υγείας, Ενέργειας στους τουριστικούς προορισμούς
• Η εκδήλωση μιας διεθνούς κρίσης θα έχει, λόγω της μονοκαλλιέργειας του τουρισμού, πολύ έντονο αποτύπωμα στην εγχώρια οικονομία, που θα φορτώσουν στις πλάτες των εργαζομένων και του λαού

Ετσι, το δίλημμα πολύς ή λίγος τουρισμός στον καπιταλισμό είναι ενδεικτικό των ψεύτικων διλημμάτων, με κριτήριο τα εργατικά - λαϊκά συμφέροντα. Η καπιταλιστική ανάπτυξη είναι ανάπτυξη με κριτήριο το κέρδος και πατάει πάνω στο βάθεμα της εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης, οδηγεί στη σχετική εξαθλίωση του λαού και η όποια επιλογή του λαού ανάμεσα σε αστικά διλήμματα αφορά τελικά μόνο τον τρόπο σφαγής των δικαιωμάτων του. Αποδεικνύει ότι με όποια διαχειριστική λύση, με όποιον συμβιβασμό, ο λαός θα βρίσκεται πάντα χαμένος.

Μονόδρομος για τα εργατικά - λαϊκά συμφέροντα είναι ο ριζικά διαφορετικός δρόμος που προτείνει το ΚΚΕ, ο δρόμος της εργατικής εξουσίας, του ξεριζώματος του κέρδους και της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, ο δρόμος του σοσιαλισμού - κομμουνισμού, όπου κριτήριο της ανάπτυξης δεν θα είναι το ποσοστό κέρδους αλλά η συνεχώς διευρυνόμενη ικανοποίηση των λαϊκών αναγκών. Σε αυτές τις συνθήκες ο επιστημονικός κεντρικός σχεδιασμός θα προωθεί μια τουριστική ανάπτυξη που θα προτάσσει τις ανάγκες των εργαζομένων για αναψυχή, χωρίς φυσικά να αποκλείεται και η αξιοποίηση του τουρισμού ως πηγής συναλλάγματος για ένα χρονικό διάστημα, και θα εγγυάται αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας στον κλάδο, ποιοτικό χρόνο για αναψυχή και φθηνές διακοπές για όλους τους εργαζόμενους, ισόρροπη ανάπτυξη περιοχών της χώρας με κριτήριο τις λαϊκές ανάγκες, ελαχιστοποίηση της επίδρασης στο περιβάλλον.

Για να ανοίξει αυτός ο δρόμος, το ΚΚΕ καλεί τους εργαζόμενους στον κλάδο του τουρισμού και γενικότερα να οργανώσουν τις αντιστάσεις τους, να συγκρουστούν με την κυβερνητική πολιτική και την κερδοφορία των ομίλων, διεκδικώντας μεταξύ άλλων αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας στον κλάδο, πραγματική φορολόγηση του μεγάλου κεφαλαίου στον τουρισμό και στις μεταφορές, δραστικές μειώσεις στο κόστος μεταφοράς, φθηνό ρεύμα και νερό για τον λαό, ουσιαστική διεύρυνση των προγραμμάτων κοινωνικού τουρισμού, κ.ά.