Γιατί υπάρχει τάση να πέφτει το μέσο ποσοστό του κέρδους;

ΤΟ ΠΟΣΟΣΤΟ κέρδους είναι η σχέση της υπεραξίας προς το συνολικό κεφάλαιο, δηλαδή το σταθερό και το μεταβλητό μαζί και είναι ο δείκτης της αποδοτικότητας του κεφαλαίου. Οσο μεγαλύτερη είναι η υπεραξία που αποσπά το κεφάλαιο, τόσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό κέρδους. Απ' αυτή την άποψη οι καπιταλιστές επιδιώκουν είτε με παράταση της εργάσιμης μέρας, ή με αύξηση της εντατικότητας και της παραγωγικότητας της εργασίας, ή με την πτώση της τιμής της εργατικής δύναμης να αυξάνουν την υπεραξία που αποσπούν επομένως να ανεβάζουν και το ποσοστό του κέρδους.

ΚΑΘΕ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ενός κλάδου έχει διαφορετικό μέγεθος κεφαλαίου και τεχνικό εξοπλισμό. Αυτό εκφράζεται στο μέγεθος αξίας των εμπορευμάτων που παράγει. Ομως επειδή υπάρχει ανταγωνισμός ανάμεσα στις επιχειρήσεις ενός βιομηχανικού κλάδου, σε μια πορεία εξισώνονται οι διάφορες αξίες που παράγουν με την κοινωνική αξία, η οποία καθορίζεται από τις συνθήκες παραγωγής στις επιχειρήσεις, οι οποίες παράγουν τη μεγαλύτερη ποσότητα των δοσμένων εμπορευμάτων. Δηλαδή, έρχεται στιγμή που η αξία των παραγόμενων εμπορευμάτων σε κάθε επιχείρηση εξισώνεται. Ετσι διαμορφώνεται και το ποσοστό κέρδους για κάθε κλάδο.

ΚΑΘΕ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΗΣ όμως, επιδιώκει να αξιοποιήσει το κεφάλαιό του με τον καλύτερο τρόπο. Επενδύει λοιπόν στον κλάδο με τα μεγαλύτερα κέρδη. Τα κεφάλαια που τοποθετούνται στους διάφορους κλάδους της οικονομίας διαφέρουν μεταξύ τους όχι μόνον ως προς το προϊόν που παράγουν, αλλά και ως προς την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, που εκφράζει τη σχέση σταθερού και μεταβλητού κεφαλαίου, δηλαδή πόση μάζα ζωντανής εργασίας (μεταβλητό κεφάλαιο) κινεί μια ορισμένη μάζα σε μέσα παραγωγής σε κάθε επιχείρηση (σταθερό κεφάλαιο). Και επειδή η μοναδική πηγή της υπεραξίας είναι η εργασία των μισθωτών εργατών, κεφάλαια ίσου μεγέθους στους διάφορους κλάδους της παραγωγής χρησιμοποιούν διαφορετική ποσότητα ζωντανής εργασίας, επομένως οι επιχειρήσεις με χαμηλή οργανική σύνθεση του κεφαλαίου παράγουν μεγαλύτερη μάζα υπεραξίας, ενώ οι επιχειρήσεις με υψηλή οργανική σύνθεση του κεφαλαίου παράγουν μικρότερη μάζα υπεραξίας. Αρα στους κλάδους με χαμηλή οργανική σύνθεση το ποσοστό του κέρδους θα είναι υψηλότερο.

ΜΙΑ ΤΕΤΟΙΑ όμως διανομή του κέρδους προκαλεί μια συνεχή μεταφορά των κεφαλαίων από κλάδο σε κλάδο. Αυτή η μεταφορά κεφαλαίων από λιγότερο κερδοφόρους κλάδους στους περισσότερο κερδοφόρους, σημαίνει αύξηση της παραγωγής στους περισσότερο κερδοφόρους, γεγονός που ρίχνει τις τιμές, ενώ στους λιγότερο κερδοφόρους τις ανεβάζει, αυτά δε, λόγω προσφοράς και ζήτησης. Ετσι πέφτει το ποσοστό κέρδους στους περισσότερο κερδοφόρους κλάδους και ανεβαίνει στους λιγότερο κερδοφόρους, αυτούς με υψηλή οργανική σύνθεση. Αυτό προκαλεί εξίσωση των ποσοστών κέρδους των διαφόρων κλάδων και έτσι, διαμορφώνεται ένα γενικό (ή μέσο) ποσοστό κέρδους.

ΚΑΘΕ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΗΣ όμως βλέποντας ότι στους κλάδους με υψηλή οργανική σύνθεση έχει μεγαλύτερο ποσοστό κέρδους, αντικαθιστά ολοένα και περισσότερο τους εργάτες με μηχανές, κάνει φτηνότερη την παραγωγή, πλαταίνει την πώληση των εμπορευμάτων του και πετυχαίνει υπερκέρδη για τον εαυτό του. Ετσι όμως οι τεχνικές επιτεύξεις των χωριστών επιχειρήσεων διαδίδονται πλατιά, ανεβαίνει η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου (σταθερό /μεταβλητό) στις περισσότερες επιχειρήσεις, πράγμα που οδηγεί στη μείωση του γενικού ποσοστού του κέρδους. Ετσι δημιουργείται η τάση του μέσου ποσοστού κέρδους να πέφτει και δημιουργούνται δυσκολίες στην αναπαραγωγή του κεφαλαίου.