Τον τελευταίο καιρό, το θέμα της αναταραχής στην Εκκλησία ή, καλύτερα, στις σχέσεις Κράτους - Εκκλησίας έχει πάρει διαστάσεις και προκαλεί πολλές συζητήσεις. Θεωρούμε το θέμα πολύ σοβαρό και γι' αυτό νομίζουμε ότι απαιτείται πραγματική και σοβαρή συζήτησή του, στην οποία και καταθέτουμε τη μικρή μας συμβολή. Στο προηγούμενο σημείωμά μας, που δημοσιεύτηκε στον Κυριακάτικο «Ριζοσπάστη» της 11ης Ιούνη 2000, αναφερθήκαμε στην προέλευση, εξέλιξη και τη διαδικασία δημιουργίας της θρησκείας και της θρησκευτικής συνείδησης στο διάβα των αιώνων, της ιστορίας και των κοινωνιών. Στο σημερινό σημείωμα ανιχνεύουμε ορισμένα σημαντικά προβλήματα που συζητούνται έτσι κι αλλιώς σήμερα στη χώρα μας.

Αυτό σημαίνει, με τη σειρά του, ότι οι πολύπλοκες διεργασίες που παρουσιάζονται, και είναι φυσικό να παρουσιάζονται στην ελληνική κοινωνία, εκφράζονται και εκδηλώνονται και μέσα από τον εκκλησιαστικοθρησκευτικό κόσμο. Πέραν της γενικής, σημασία έχει η αναφορά και στη συγκεκριμένη πλευρά του φαινομένου: Ποια είναι η συγκεκριμένη μορφή της ελληνικής εκκλησιαστικοθρησκευτικής συνείδησης;

Η ελληνική κοινωνία ανήκει στην Ανατολική Χριστιανική Εκκλησία, τη λεγόμενη Ορθόδοξη. Καθώς κάθε εκκλησιαστικοθρησκευτική ένταξη έχει και τις ιδιομορφίες της, η Ορθόδοξη εκκλησιαστικοθρησκευτική ένταξη έχει τις δικές της: Πρόκειται για ιδιομορφίες, των οποίων η μελέτη δε θα μας απασχολήσει εδώ γιατί τραβούν πολύ μακριά, αλλά που μπορούμε να συνοψίσουμε ως εξής: Ιδιαίτερα στενή σύνδεση με τον εθνικό και πολιτιστικό «πολιτικό» παράγοντα. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί σημαίνει κάτι πολύ σημαντικό: Οτι η μεγάλη μάζα του ελληνικού πληθυσμού ταυτίζει την εκκλησιαστικοθρησκευτική της ένταξη με την εθνική και κρατική της ταυτότητα.

Η ορθόδοξη εκκλησιαστικοθρησκευτική ένταξη είναι κυρίως φαινόμενο της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Πρωτοπόρο κάποτε κομμάτι της ηπείρου, το ευρωπαϊκό αυτό τμήμα έπεσε, στα πλαίσια μιας ιστορικής πορείας που κυριαρχείται από βαθιές διαλεκτικές αντιθέσεις, σε δεύτερη θέση. Η περιοχή αυτή δεν απέχει, ασφαλώς, από το στοιχείο εκείνο που απετέλεσε την πιο χαρακτηριστική πλευρά της ιστορικής πορείας της ηπείρου των τελευταίων αιώνων, τον ιδιαίτερο ρόλο στην εμφάνιση και την παγκόσμια επικράτηση του καπιταλισμού. Ωστόσο, η συμμετοχή αυτή γίνεται από καθαρά «δεύτερη» θέση και με υποβαθμιστικούς όρους (μεγάλη οικονομική αδυναμία, μεγαλύτερη αντοχή των παραδοσιακών τομέων, εκτεταμένα - που, καμιά φορά, όμως, παρουσιάζονται μεγαλύτερα από ό,τι πράγματι είναι - αναχρονιστικά και πατριαρχικά στοιχεία κλπ.). Καθώς η «ανατολική» αυτή πορεία σημειώνεται σε συνθήκες διείσδυσης (και, σε πολύ μεγάλο βαθμό, εξ αιτίας της διείσδυσης) του «δυτικού» εμπορικού και βιομηχανικού κεφαλαίου, οι κοινωνίες που, τελικά, διαμορφώνονται βρίσκονται σε στενή εξάρτηση από το τελευταίο. Στον 19ο αιώνα, είναι φανερό ότι, στη «δεύτερη» σειρά, βρίσκονται όχι μόνο τα μικρά βαλκανικά κράτη (γι' αυτά, δε χρειάζεται συζήτηση) αλλά όλο και πιο πολύ ακόμη και μεγάλες δυνάμεις, όπως η Ρωσία.

Σιγά - σιγά, η Καθολική και Προτεσταντική «Δύση» γίνεται το κέντρο, χώρος προτύπων μίμησης, αλλά και απειλών επιδρομής. Αντίθετα, η «Ανατολική» Ορθόδοξη ταυτότητα γίνεται η ταυτότητα του «παρωχημένου», του «στάσιμου», εκείνου που έχει περιθωριοποιηθεί.

Για να περιοριστούμε μόνο στην Ελλάδα της εποχής, τα παραδείγματα βοούν. Οχι μόνο ο πανταχού παρών ρόλος της «Προστασίας» (δηλαδή της εξάρτησης από τη «Δύση») κατέχει πρώτη θέση, αλλά και η κατάληψη της Αθήνας και του Πειραιά από τα Βρετανικά και Γαλλικά στρατεύματα το 1854 - '57, στην περίοδο του Κριμαϊκού Πολέμου, έδειξε ότι οι ενδιαφερόμενοι αγρυπνούσαν και δεν ανέχονταν παρασπονδίες. Σπινθηροβόλα πνεύματα, όπως ο Εμμ. Ροΐδης στην «Πάπισσα Ιωάννα» του, αιχμαλωτίζονται από την αισθητική αξία των καλλιτεχνικών δημιουργημάτων της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας σε αντίθεση με εκείνα της Ορθόδοξης. Και έχουμε βασικούς λόγους να πιστέψουμε ότι το θέμα της υποχρεωτικής μεταστροφής του μοναρχικού ηγεμόνος στην Ορθόδοξη Εκκλησία, που τίθεται καθώς το Βασίλειον της Ελλάδος αρχίζει τη ζωή του, δεν έχει σα στόχο του τον αίνον της δόξης του Παναγάθου: Πέραν δυναστικών διαφορών και αντιθέσεων, δείχνει και την ανησυχία ισχυρών δυνάμεων για κίνδυνο επιπροσθέτων εξωτερικών προσδέσεων της χώρας.

Ενώ συμβαίνουν όλα αυτά, ξεσπά η θύελλα: Ο καπιταλισμός περνά στον ιμπεριαλισμό. Με αυτό το ιστορικής έκτασης γεγονός, τα πράγματα μένουν όπως ήταν (αφού ο καπιταλισμός παραμένει στη θέση του) και, ταυτόχρονα, αλλάζουν προς το χειρότερο (αφού, τώρα, έχουμε ένα διαφορετικό και καινούριο καπιταλισμό, τον καπιταλισμό της παρακμής).

Τώρα, ο χωρισμός σε κέντρο που κυριαρχεί και σε περιφέρεια που εξαρτάται όχι μόνο παραμένει, αλλά, με την ολοκλήρωση της διανομής του κόσμου μεταξύ «μιας χούφτας» μεγάλων δυνάμεων, παγκοσμιοποιείται και παγιώνεται. Ο παρασιτικός χαρακτήρας του μονοπωλιακού καπιταλισμού δυναμώνει την εκμετάλλευση και, συνεπώς, κάνει ακόμη βαρύτερο το δίδυμο «εξάρτηση - και - υποταγή», που, έτσι κι αλλιώς, χαρακτηρίζει το καπιταλιστικό σύστημα. Οι οικονομικές, αλλά και οι στρατηγικές και διπλωματικές και ακόμη και ιδεολογικές ανάγκες του νέου αυτού καπιταλισμού δυναμώνουν και γενικεύουν το εθνικό και τον εκκλησιαστικοθρησκευτικό ζυγό, συχνά μέχρι θανάτου. Οι υπόδουλοι και εξαρτημένοι λαοί της καπιταλιστικής περιφέρειας πρέπει να αδειάσουν εντελώς, ακόμη και με τη βία, από το ιστορικό και κληροδοτημένο από το παρελθόν περιεχόμενό τους, γιατί αλλιώς δεν μπορούν να γίνουν κατάλληλοι για τις νέες μορφές εξάρτησης και εκμετάλλευσης. Στη βάση αυτή, το κέντρο γίνεται το «μόνο που αξίζει». Η ιστορική μίμηση γίνεται μια άλλη πλευρά της ιμπεριαλιστικής εξάρτησης και υποδούλωσης (η ιδεολογική εξάρτηση και υποδούλωση) και αυτό φαίνεται από την υστερική μορφή που συχνά παίρνει. Τώρα, η εκκλησιαστικοθρησκευτική ταυτότητα, π.χ. του ορθοδόξου, γίνεται όχι μόνο ένδειξη παρωχημένης εποχής, αλλά και στοιχείο ντροπής και ενόχλησης που καλύτερα να μην πολυφαίνεται. Ενα ενδιαφέρον και διδακτικό παράδειγμα τέτοιας υστερικής μίμησης στην περιοχή μας και, μάλιστα, ανάμεσα στο στοιχείο που δεν είναι καν φορέας της χριστιανικής εκκλησιαστικοθρησκευτικής παράδοσης ήταν το περίφημο κίνημα των Νεοτούρκων, όπου η μίμηση της «Δύσης» γίνεται πραγματικό Ευαγγέλιο (συγγνώμη, Κοράνι εννοούσαμε).

Εκείνο που αξίζει να σημειωθεί είναι το εξής: Η πλήρης αδιαφορία του πλη8θυσμού, που φαίνεται να μένει εντελώς έξω από τον σχετικό θόρυβο. Η μεγάλη μάζα του λαού είναι φανερό πώς σκέπτεται: Μπορεί, κατά περιόδους, να διαμαρτύρεται για τη συμπεριφορά του Α ή του Β ατομικού εκπροσώπου της Εκκλησίας ή για άλλα σχετικά αίτια, αλλά δε σκέπτεται καθόλου να απομακρυνθεί από αυτή την Εκκλησία, με την οποία, άλλωστε, επαναλαμβάνουμε, ταυτίζει και την εθνική της ταυτότητα.

Τότε, προς τι ο θόρυβος αυτός;

Εδώ θα πούμε καθαρά τη γνώμη μας. Οχι, δεν πρόκειται για μερικούς τρελούς ή, έστω, για μερικά γραφικά και, εξ αυτού, συμπαθή SUI GENERIS άτομα. Βρισκόμαστε μάλλον μπροστά σε μια λίγο ως πολύ σχεδιασμένη επιχείρηση, κατά την οποία θα σημάνει νέος κύκλος εξέλιξης, ενός εκ των κυρίων προβλημάτων της ελληνικής κοινωνίας, του εθνικού προβλήματος.

Ηδη συνηθισμένοι στο φαινόμενο, θα διακινδυνεύσουμε να δούμε άλλη μια φορά την ελιτίστικη διανόηση να σουφρώνει τη μύτη της, συμπληρώνοντας ότι, πίσω από την επιχείρηση αυτή, κρύβεται ο ιμπεριαλισμός. Αλλωστε, αυτό δεν είναι περίεργο, αφού, στην Ελλάδα, το εθνικό πρόβλημα έχει τη μορφή της στενής εξάρτησης από τον ιμπεριαλισμό σε συνθήκες πολιτικής ανεξαρτησίας.

Ξέρουμε, ξέρουμε. Οι κύκλοι που προαναφέραμε και οι οποίοι, στη διάρκεια της 10ετίας του '80, είχαν διαμορφώσει τη βαθιά ανάλυση ότι «εκτός από τον ιμπεριαλισμό, υπάρχει και η μοναξιά», δε θα διστάσουν (και ήδη δε διστάζουν) να δηλώσουν με αγγελικό ύφος ότι δεν υπάρχει ιμπεριαλισμός και ότι η αναφορά σ' αυτόν είναι το αποτέλεσμα της πυρετικής δραστηριότητας εξάλλων ή (ακόμη χειρότερα) δογματικών εγκεφάλων. Μπορεί. Τονίζουμε, πάντως, ότι προτιμάμε να έχουμε εγκέφαλο έξαλλο και δογματικό παρά να μην έχουμε εγκέφαλο καθόλου.

Τι είναι, τελοσπάντων, αυτός ο περιβόητος «εκσυγχρονισμός»; Φυσικά, δεν μπορούμε, όσον αφορά την ερμηνεία του, να σταθούμε σ' αυτά που λένε οι ευαγγελιζόμενοι αυτόν. Και αυτό για τον απλούστατο λόγο ότι αυτοί, σαν καλοί περιοδεύοντες αντιπρόσωποι, θα μας υποσχεθούν λαγούς μετά περιτραχηλίων, αληθινά σημεία και τέρατα.

Ας συνοψίσουμε, λοιπόν. Σ' αυτό το φαινόμενο, που είναι ιστορικό και, σαν τέτοιο, βαθιά αντιφατικό, υπάρχουν δυο στοιχεία:

α) Το στοιχείο, το οποίο, ελλείψει άλλης πιο κατάλληλης έκφρασης, θα αποκαλέσουμε «προς τα εμπρός». Το στοιχείο αυτό είναι το στοιχείο του εκσυγχρονισμού ή του μερικού εκσυγχρονισμού των υποδομών ή μερικών υποδομών, όπως μπορούμε και τώρα ακόμη να δούμε εύκολα γύρω μας.

β) Το στοιχείο εκείνο που θα αποκαλέσουμε «προς τα πίσω». Στις συγκεκριμένες συνθήκες του συγκεκριμένου εκσυγχρονισμού, του εκσυγχρονισμού που γίνεται με τα κριτήρια και τους στόχους του μονοπωλιακού κεφαλαίου και του ιμπεριαλισμού, αυτό το τελευταίο στοιχείο είναι, δυστυχώς, το κυρίαρχο. Πράγματι, ο ιμπεριαλισμός δεν έχει κανένα λόγο να δέχεται οποιονδήποτε εκσυγχρονισμό εκτός από ένα: Τη μετατροπή του ενδιαφερομένου χώρου σε πιο κατάλληλο και χρήσιμο όργανό του. Ο ιμπεριαλισμός, όμως, δεν είναι φιλανθρωπικό ίδρυμα ούτε φιλόπτωχο ταμείο. Είναι μια κοινωνία σε κατάσταση ακραίας όξυνσης του ούτως ή άλλως εκμεταλλευτικού και καταπιεστικού της χαρακτήρα. Ακριβώς γι' αυτό, πιο κατάλληλος και πιο χρήσιμος χώρος γι' αυτόν σημαίνει και μπορεί να σημαίνει μόνο ΠΙΟ ΥΠΟΔΟΥΛΟΣ.

Ακριβώς για το λόγο αυτό, εκείνο που πρέπει να συγκεντρώσει την προσοχή μας σε αυτόν τον περιβόητο «εκσυγχρονισμό» δεν είναι οι αλλαγές που θα φέρει, όσο μεγάλες και σημαντικές και αν είναι αυτές, αλλά ο νέος γύρος ιμπεριαλιστικής υποδούλωσης που αυτός αναγκαστικά θα συνεπάγεται.

Εδώ, τώρα, είναι ο κόμπος: Τι θα πει «ακόμη μεγαλύτερη υποδούλωση» και πώς μπορεί αυτή να επιτευχθεί; Το έχουμε, νομίζουμε, ήδη πει: Με το «άδειασμα» της προς υποδούλωση κοινωνίας από την εσωτερική της ιστορική ουσία, με άλλα λόγια, με την ιστορική αλλοτρίωση.

- Τι σχέση έχουν όλα αυτά με τα θέματα των ημερών;

Νομίζουμε ότι, στην απάντηση σ' αυτό το ερώτημα, βρίσκεται η αποκάλυψη του κινδύνου που η χώρα μας διατρέχει. Οταν κανείς δεν έχει να κάνει με μερικούς τρελούς ή, έστω, με μερικά γραφικά και, εξ αυτού, συμπαθή SUI GENERIS άτομα, πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός απέναντι στις μεθόδους που αυτά χρησιμοποιούν. Εδώ, δεν έχουμε να κάνουμε με ανοήτους ή με διανοητικά καθυστερημένους. Εχουμε να κάνουμε με έναν τεράστιο και ισχυρότατο μηχανισμό, που διαθέτει όχι μόνο τεράστιους πόρους αλλά και τεράστιες εμπειρίες. Δεν αγνοεί, π.χ. την τέχνη της σιωπηλής διείσδυσης. Ακόμη περισσότερο δεν αγνοεί τη μεγάλη τέχνη της «μαλακής εφαρμογής».

Ασφαλώς, δε θα έρθει να σου πει ότι «πρέπει να γλείψουμε τον ιμπεριαλισμό». Κάτι τέτοιο, παρ' όλο που αυτό ακριβώς τον συγκινεί, μπορεί να δημιουργήσει περιπλοκές. Θα σου μιλήσει, π.χ., ενάντια στην «ξενοφοβία» (ένας ξένος, όπως, άλλωστε, δείχνει και μακρόχρονη ελληνική εμπειρία, δεν μπορεί ποτέ να είναι πραγματική απειλή!) και άλλα ηχηρά παρόμοια. Το στόμα του, το στόμα του οργανωτή των ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων και του εμπεδωτή της ιμπεριαλιστικής σκλαβιάς, θα στάζει κυριολεκτικά μέλι όταν αναφέρεται στην ανοχή που πρέπει να δείχνουμε απέναντι στους συνανθρώπους μας. Μπροστά στη μεγάλη οικογένεια, στην οποία όλοι ανήκουμε, τι αξία, αλήθεια, έχουν μερικά γράμματα σε ένα επίσημο έγγραφο....

Εξοχη τεχνική! Στη μάχη των συμβόλων, εκείνο που έχει σημασία και αξία δεν είναι το ίδιο το σύμβολο, αλλά εκείνο που συμβολίζεται. Ο ειδικός μας έχει διαλέξει με μεγάλη τέχνη το στόχο του: Αυτός δεν είναι ένα επίσημο έγγραφο με το οποίο κανείς δεν ασχολείται (αν και αυτό μας φαίνεται κάθε άλλο παρά αθώο, όπως έχει ήδη παρατηρηθεί από άλλους), αλλά το πρώτο βήμα που κάνεις για να μην είσαι πια ο ίδιος.

Αλλωστε, ο ιδιόμορφος αυτός κήρυκας της ιδιόμορφης αυτής και βασισμένης στην αποδοχή της ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας παγκόσμιας αρμονίας δε θα σου φανερώσει αμέσως όλες του τις απαιτήσεις. Οι άλλες θα ακολουθήσουν εν καιρώ τω δέοντι και, (προφανώς, εξίσου καλά επιλεγμένες). Εχοντας κάνει το πρώτο βήμα, ο φίλος μας ελπίζει ότι δε θα του αρνηθείς και τα επόμενα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο στόχος του φίλου μας έχει επιλεγεί τόσο έντεχνα, ώστε βρήκε ακόμη και αφελή θύματά του να τον υποστηρίξουν...

(συνεχίζεται)