Γ

Είδαμε στο προηγούμενο κείμενο στα πλαίσια του καπιταλισμού στην Ελλάδα - όπως ήταν αυτός στη γένεση του ελληνικού κράτους - την αναγκαιότητα της διάλυσης των κοινοτήτων της οθωμανικής περιόδου και τη συνένωσή τους σε δήμους από τον Καποδίστρια και την Αντιβασιλεία.

Γύρω στα 1900 οι αστικές δυνάμεις στη χώρα μας είχαν εκσυγχρονιστεί σε κάποιο βαθμό και η διαπάλη ανάμεσα στα ισχυρά υπολείμματα της παλιάς τσιφλικάδικης ομάδας και των αστών έφτασε σε οριακό σημείο, ενώ από την άλλη, η Ελλάδα αποτελούσε πλέον σημαντικό για τις ξένες δυνάμεις κρίκο στην άλυσο των εξαρτημένων εκείνων κρατών που είχαν προέλθει από τη σταδιακή διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η οριστική πλέον υπαγωγή της Ελλάδας στην αγγλική επιρροή, όπως αυτή οριστικοποιήθηκε με τους Γλύξμπουργκ στα 1864 (και είναι γνωστός ο ρόλος των Αγγλων όχι μόνο στη δολοφονία του Καποδίστρια αλλά και στην έξωση του Οθωνα) έκανε αναγκαία μια γρηγορότερη "ανάπτυξη" αλλά και έναν ισχυρότερο κεντρικό κρατικό έλεγχο.

Η λεγόμενη "αστική επανάσταση" του Γουδιού το 1909, που έφερε τον αστό εκσυγχρονιστή Βενιζέλο στην πρωθυπουργία, ανάμεσα στα άλλα ισχυροποίησε ακριβώς αυτήν την κεντρική εξουσία. Μέσο, ανάμεσα στα άλλα, και η διοικητική διάρθρωση του χώρου. Ετσι, με το Νόμο ΔΝΖ του 1912, επαναφέρεται το καθεστώς των προ-καποδιστριακών κοινοτήτων. Βήμα προς τα πίσω; όχι βέβαια. Απλά διαλύοντας τους δήμους που είχαν σχετική οργανωτική αλλά και οικονομική αυτοτέλεια, επανέφεραν τις κοινότητες χωρίς όμως να τους αποδώσουν τις αρμοδιότητες και τους πόρους που είχαν τόσο στην οθωμανική περίοδο όσο και ως μέλη των δήμων μετά την υπαγωγή τους στους επάρχους από τον Καποδίστρια.

Ετσι, το μέτρο αυτό του Βενιζέλου, απλά, αποτέλεσε ένα βήμα εκσυγχρονισμού στη γενική πορεία του συστήματος, που όπως γνωρίζουμε είναι η διαδοχική και συνεχής συγκέντρωση και συγκεντροποίηση κεφαλαίου και εξουσίας. Αυτό έγινε και επί Καποδίστρια, αυτό έγινε και επί Βενιζέλου, σε διαφορετική φάση ανάπτυξης του καπιταλισμού.

Αποτέλεσμα αυτής της πράξης ήταν η απαρχή της διάλυσης της αυτονομίας της ελληνικής επαρχιακής πόλης αλλά και της υπαίθρου. Οι ελληνικές επαρχιακές πόλεις τότε είχαν αναπτύξει μια οικονομική και κοινωνική αυτοτέλεια απέναντι στην πρωτεύουσα. Είχαν δική τους εμπορική κίνηση, με απευθείας σύνδεση με το εξωτερικό, πολλές επιχειρήσεις είχαν κεντρικά καταστήματα στην επαρχία και υποκατάστημα στην Αθήνα, είχαν βιομηχανία - στα μέτρα που επέτρεπε το ξένο κεφάλαιο, είδαμε ότι ουσιαστική ανάπτυξη δεν επιτράπηκε στην Ελλάδα, όμως επαρχιακές πόλεις όπως η Πάτρα, η Σύρος, η Καλαμάτα, το Αγρίνιο, η Λιβαδειά, η Κόρινθος, είχαν αναπτύξει γεωργικές, μηχανοκατασκευών και άλλες βιομηχανίες, ναυπηγεία, ορυχεία. Ακόμη, κοινωνικά κινήματα ξεκινούσαν περισσότερα από την επαρχία παρά από την Αθήνα, η οποία ως διοικητικό κέντρο εμφανιζόταν περισσότερο συντηρητική. Αντιμοναρχικά κινήματα ξεσπούσαν στο Αγρίνιο, στο Ναύπλιο, εργατικές κινητοποιήσεις και ίδρυση συνδικάτων ξεκινούσαν από τη Σύρο, τη Σίφνο, το Λαύριο, η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και το γλωσσικό ζήτημα πίεζαν από το Βόλο και το Ναύπλιο, ενώ στη συντηρητική Αθήνα ξεσπούσαν την ίδια εποχή αντιδραστικές κινήσεις όπως οι αντισημιτικές κατά του Πασίφικου, τα Ευαγγελιακά και τα Ορεστειακά (ενάντια στις μεταφράσεις του Ευαγγελίου και των αρχαίων συγγραφέων στη δημοτική) κ.ά.

Μετά τον εκσυγχρονισμό του Βενιζέλου, όλα αυτά έσβησαν στην περιφέρεια μαζί με την ελληνική επαρχιακή πόλη, και βέβαια μεταφέρθηκαν στην Αθήνα. Η απαρχή της ραγδαίας αστικοποίησης γίνεται μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου τόσο η επαρχιακή πόλη όσο και η αγροτική ύπαιθρος αποδυναμώνονται και στέλνουν τον πληθυσμό τους είτε στο εξωτερικό (είναι η εποχή της μεγάλης μετανάστευσης στις ΗΠΑ) είτε στην Αθήνα.

Ο Βενιζέλος συνέχισε τον εκσυγχρονισμό του όπου χρειαζόταν και στη δεύτερη φάση της διακυβέρνησής του μετά το 1928 και σ' αυτό θα πρέπει να σημειώσουμε ότι τα πλαίσια "προοδευτικότητας" είχαν εξαντληθεί. Γλωσσικό, αγροτικό, όσο έγινε, έγινε, τώρα σειρά είχε η θωράκιση του συστήματος, και έχουμε το Ιδιώνυμο του 1930, ακόμη και παρακρατικές φασιστικές ενέργειες βενιζελικών ηγετών όπως οι αντισημιτικές ταραχές στη Θεσσαλονίκη του 1930 με τους εθνικιστές - φασίστες τριεψιλίτες (ΕΕΕ), γέννημα - θρέμμα του βενιζελισμού, όπου ηγέτες τους ήταν κορυφαία στελέχη του Βενιζέλου.

Οι ταραχές της Θεσσαλονίκης εντάσσονταν στην άρνηση μεγάλου ποσοστού των Εβραίων της Θεσσαλονίκης να ενσωματωθούν στο ελληνικό κράτος. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, το 1912, αποτελούσαν την πλειοψηφία του πληθυσμού, και από μεν τους Τούρκους, Σέρβους, Βουλγάρους και άλλους "απαλλάχτηκε" ο Βενιζέλος με τον πόλεμο και τη διανομή της Βαλκανικής, οπότε τα μεγαλύτερα μέρη των μη ελληνικών εθνοτήτων μετανάστευσαν στα δικά τους εθνικά κράτη, οι Εβραίοι όμως έμειναν αναγκαστικά εκεί. Ο Βενιζέλος επικρότησε γενναία τη δήλωση Balfour για την ίδρυση κράτους του Ισραήλ στην Παλαιστίνη ελπίζοντας ότι θα απαλλασσόταν από τους Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης, αλλά αυτό καθυστερούσε πολύ. Ετσι μια επίδειξη δύναμης δεν ήταν άσκοπη από την πλευρά του ελληνικού κράτους απέναντι σε μια ισχυρή μειονότητα που επέμενε να θεωρεί τον εαυτό της μειονότητα.

Στα πλαίσια αυτά θα πρέπει ακόμη να σημειώσουμε μια άλλη κίνηση, τη διάσπαση του Δήμου της Αθήνας σε πολλές κοινότητες και μικρότερους δήμους, για να αποφευχθεί η εκλογή "κόκκινου δημάρχου" στον πρώτο δήμο της χώρας, όπως έγινε το 1933 προετοιμάζοντας τις δημοτικές εκλογές του 1934, οπότε αποσπάστηκαν από το Δήμο Αθηναίων όλες οι προσφυγικές "κόκκινες συνοικίες", η Ν. Ιωνία, η Κοκκινιά, ο Βύρωνας, το Περιστέρι, η Ριζούπολη, το Κερατσίνι, τα Ταμπούρια, ο Κορυδαλλός κ.ά.

Η πολιτική των κυβερνήσεων μετά το νόμο ΔΝΖ ήταν η συνεχής αποδυνάμωση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης σε όφελος της κεντρικής εξουσίας. Η ΤΑ απογυμνωνόταν σταδιακά από πόρους και αρμοδιότητες, με όλο και περισσότερη εξάρτηση από την πολιτική εξουσία του κέντρου. Αυτό ήταν μια συνειδητή επιλογή της άρχουσας τάξης στην Ελλάδα - π.χ. σε Αγγλία, Σουηδία, Αυστρία και Γερμανία, η ΤΑ είχε και αρμοδιότητες και πόρους αλλά εκεί είχαν άλλο καπιταλισμό και τους βόλευε αυτό το σύστημα. Ο δικός μας εξαρτημένος και στρεβλός καπιταλισμός απαιτούσε τυφλό δέσιμο της ΤΑ στο κέντρο.

Στην εποχή μας πάλι ο καπιταλισμός εκσυγχρονίζεται και στην Ελλάδα, και αυτός ο εκσυγχρονισμός απαιτεί άλλου είδους διοικητικές ρυθμίσεις, και σ' αυτό εντάσσεται η σημερινή αλλαγή του "σχεδίου Καποδίστρια" για την ξανά συνένωση των δήμων και κοινοτήτων σε μεγαλύτερες μονάδες, όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο.

Γεώργιος Μ. ΣΑΡΗΓΙΑΝΝΗΣ