(Κονστρουκτιβισμός, ή, αλλιώς, πώς να καταργήσουμε την αλήθεια)

Ο κονστρουκτιβισμός δεν είναι όμως μια φιλοσοφική θεώρηση που αφορά αποκλειστικά στα μαθηματικά ή στις φυσικές επιστήμες, όπως συνήθως λέγεται. Αναζητώντας τις ρίζες του μπορεί κανείς να τις διακρίνει σε μια απόπειρα δημιουργίας μιας θεωρίας της μάθησης. Σήμερα όμως αξιώνει μια ολοκληρωμένη θεωρία της γνώσης. Οπως ένας εκπρόσωπός του υποστηρίζει, «...η άποψη των κονστρουκτιβιστών καθιστά πιθανή την ανάπτυξη ενός οράματος για όλα τα εκπαιδευτικά φαινόμενα, το οποίο όραμα έχει καθολικό χαρακτήρα και είναι οξυδερκές»²³ (η υπογράμμιση δική μας).

Σύμφωνα, λοιπόν, με μια άποψη, οι καταβολές του κονστρουκτιβισμού βρίσκονται: α) Στην περιοχή του ψυχολογικού κονστρουκτιβισμού, όπου συναντάμε τον Piaget και την οπτική του για τη μάθηση των παιδιών, την οποία θεωρεί ως προσωπική, και β) στην περιοχή του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού, όπου συναντάμε τον Durkheim και τη θεωρία της πολιτισμικής ανάπτυξης, η οποία δίνει βάρος στο ρόλο που παίζει ο κοινωνικός παράγοντας στη διαμόρφωση των ιδεών του υποκειμένου^24. Μελετητές, όπως ο Varene, υποστηρίζουν ότι οι απαρχές του κονστρουκτιβισμού βρίσκονται στο έργο του Giambattista Vico με τίτλο «Η καινούρια Επιστήμη»²⁵. Επίσης, ο Popper, κατά την άποψη της Solomon, στηριζόμενος στον Lakatos και στον Brower, πρότεινε τον κονστρουκτιβισμό στα μαθηματικά προς χάριν της αντιπαράθεσής του με τον αντικειμενισμό.

Σύμφωνα με την τοποθέτηση του Tobin, «ο κονστρουκτιβισμός είναι ένα σύνολο πίστεων περί τη γνώση η οποία αρχίζει με την αποδοχή της θέσης ότι η πραγματικότητα υπάρχει αλλά δεν μπορεί να γνωσθεί ως ένα σύνολο από αλήθειες»²⁶ (οι υπογραμμίσεις δικές μας). Η καντιανή επιρροή σε αυτό το μικρό απόσπασμα είναι φανερή, αφού στην ανάγνωση της παραπάνω πρότασης μάς έρχεται στο μυαλό το καντιανό δόγμα για το πράγμα καθαυτό και η αδυναμία γνωσιμότητάς του. Εδώ πρόκειται για μια άποψη που δεν ξέρουμε αν διατρέχει όλες τις παραλλαγές του κονστρουκτιβισμού, πρόκειται όμως για άποψη που χαρακτηρίζει αρκετές τάσεις του. Την αναφέρουμε δε για να στηρίξουμε την πεποίθησή μας, σύμφωνα με την οποία ο κονστρουκτιβισμός αποτελεί τη συνέχεια αναπαλαιωμένων φιλοσοφικών θεωρήσεων. Κατά τους Cuba and Lincoln η οντολογία του κονστρουκτιβισμού είναι μια «σχετικιστική οντολογία, η οποία υποστηρίζει ότι υπάρχουν πολλαπλές, κοινωνικά κατασκευάσιμες πραγματικότητες οι οποίες δεν κυβερνώνται από κάποιους φυσικούς νόμους. Ως αλήθεια ορίζεται η καλύτερα ενημερωμένη (σε ποσότητα και ποιότητα πληροφοριών) και πιο επιτηδευμένη (ισχύς με την οποία χρησιμοποιούνται οι πληροφορίες) κατασκευή για την οποία υπάρχει συμφωνία (αν και μπορεί να υπάρχουν αρκετές υφιστάμενες κατασκευές που ταυτόχρονα πληρούν ένα συγκεκριμένο κριτήριο)»²⁷ (οι υπογραμμίσεις δικές μας).

Οπωσδήποτε σε διαπιστώσεις όπως οι παραπάνω αναφύεται ένα εύλογο ερώτημα: Αν ο κάθε άνθρωπος συγκροτεί με το δικό του προσωπικό τρόπο τη γνώση του, πώς είναι δυνατό τα υποκείμενα να συνεννοούνται μεταξύ τους; Ο κονστρουκτιβισμός σε αυτό το ερώτημα απαντά ως εξής: «Εάν δυο άνθρωποι ή ακόμα και ολόκληρη η κοινωνία των ανθρώπων βλέπουν μέσα από παραμορφωτικούς φακούς, αυτό δε συνεπάγεται ότι το παρατηρούμενο είναι και αληθινό. Κάτι τέτοιο σημαίνει ότι στη βάση τούτης της συμφωνίας μπορούν να συναινέσουν ως προς κάποιες περιοχές των υποκειμενικών τους κόσμων (...). Αυτές οι περιοχές της σχετικής συμφωνίας ονομάζονται συναινετικές περιοχές»^28. Στην υλιστικοδιαλεκτική κριτική σε μια τέτοια θεώρηση εστιάζεται: α) Στην αδυναμία διάκρισης της σχετικής και απόλυτης αλήθειας και της μεταξύ τους (διαλεκτικής) σχέσης, β) στο ότι υπονοείται η απόλυτη ασυμμετρία ανάμεσα στις «θετικές» επιστήμες και στην πραγματικότητα, αφού «οι πραγματικότητες δεν κυβερνώνται από φυσικούς νόμους» (τότε, αλήθεια, τι είναι οι πραγματικότητες; Μόνο κοινωνικές κατασκευές και τι σημαίνει αυτό ή εν πάση περιπτώσει γιατί αυτές γίνονται και πού βρίσκονται οι ρίζες τους;), γ) στην αδυναμία απάντησης στο γιατί υπάρχει συμφωνία ανάμεσα στους ανθρώπους και γιατί αυτή μπορεί και λειτουργεί σε πρακτικό επίπεδο.

Επεκτείνοντας αυτή την άποψη του κονστρουκτιβισμού θα τον δούμε να συγκλίνει με τον εμπειρισμό, αφού σύμφωνα με τον τελευταίο η ουσία της επιστήμης δεν είναι οι θεωρίες αλλά η μέθοδος την οποία χρησιμοποιούνε για την αλλαγή του πλαισίου που κάθε φορά χρησιμοποιείται για την περιγραφή του φυσικού κόσμου. Αυτό οδηγεί στο εξής συμπέρασμα: Οι φυσικές επιστήμες παύουν να έχουν την ισχύ που απορρέει από την αποτελεσματικότητά τους. Υπόκεινται σε έναν άκρατο σχετικισμό και εξαρτώνται πλήρως από το υποκείμενο. Αν, λοιπόν, δεν μπορούμε να γνωρίσουμε το αντικείμενο, τότε όλα καταντούν μια σύμβαση και μάλλον σε αυτό το σημείο βρίσκουμε μπροστά μας τον Πουανκαρέ. Σε αυτά τα ζητήματα ιδιαίτερα αποκαλυπτικός είναι ένας κλασικός εκπρόσωπος του (ριζοσπαστικού) κονστρουκτιβισμού (αναφερόμαστε στον Von Glasersfeld), ο οποίος περιγράφοντας τη διαφορά του ρεαλιστή από τον κονστρουκτιβιστή υποστηρίζει πως έγκειται στο ότι ο ρεαλιστής πιστεύει πως οι θεωρίες του είναι ένα αντίγραφο ή μια αντανάκλαση των ανεξάρτητων δομών που ήδη υπάρχουν, ενώ ο κονστρουκτιβιστής διατηρεί επιφυλάξεις για το ρόλο του πειραματιστή ως δημιουργού όλων των κατασκευών. Ο Von Glasersfeld υποστηρίζει ακόμα ότι για τον κονστρουκτιβιστή δεν υπάρχουν άλλες κατασκευές εκτός από εκείνες τις οποίες εγκαθιδρύει αυτός που γνωρίζει με την αποκλειστικά δική του δραστηριότητα της συνάρθρωσης των εμπειρικών στοιχείων^29.

H Confrey στη συνέχεια μας ξεκαθαρίζει ακόμα περισσότερο τις προθέσεις του κονστρουκτιβισμού: «Με απλούς όρους ο κονστρουκτιβισμός δύναται να περιγραφεί ως (...) μια θεωρία σχετικά με τα όρια της ανθρώπινης γνώσης, μια πίστη ότι ολόκληρη η γνώση είναι απαραίτητα απότοκος των γνωστικών μας πράξεων. Δεν μπορούμε να έχουμε άμεση ή αδιαμεσολάβητη γνώση καμίας εξωτερικής ή αντικειμενικής πραγματικότητας. Εμείς είμαστε αυτοί που οικοδομούμε την κατανόησή μας διά μέσου των εμπειριών μας και ο χαρακτήρας των εμπειριών μας επηρεάζεται βαθιά από τους γνωστικούς μας φακούς»³⁰ (οι υπογραμμίσεις δικές μας). Ακόμα, μερικές απόψεις κινούμενες στο ίδιο μήκος κύματος μας πληροφορούν ότι «η επιστήμη είναι ένα νοητικό κατασκεύασμα και ό,τι αναφέρεται ως νόμοι της φύσης, είναι μόνο το αποτέλεσμα αυτής της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η φύση υπό αυτή τη μορφή δεν έχει τέτοιους νόμους»³¹. Ετσι, για να είμαστε περισσότερο ακριβείς, θα λέγαμε ότι η εκδοχή τουλάχιστον του ριζοσπαστικού κονστρουκτιβισμού εντάσσεται στο ρεύμα του υποκειμενικού ιδεαλισμού. `Η, για να είμαστε πιο δίκαιοι, θα μπορούσε ένας κονστρουκτιβιστής να καταλήξει σε μια πούρα θέση υποκειμενικού ιδεαλισμού, συνδυάζοντας το σκεπτικισμό του για το αν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα και τη θεωρία της κατασκευής της γνώσης που μας βοηθά στη συγκρότηση της ατομικής εμπειρίας μας (η οποία γνώση δεν αποτελεί αντίγραφο της πραγματικότητας). Το πρόβλημα, δηλαδή, του κονστρουκτιβισμού δεν είναι μόνο ή κυρίως επιστημολογικό ³². Είναι οντολογικό, αφού δεν μπορεί να αποφανθεί για μια πραγματικότητα έξω από εμάς. Ετσι, βλέπουμε άλλη μια φιλοσοφική συνάντηση: Ο κονστρουκτιβισμός διασταυρώνεται με το θετικισμό, έστω και αν κάτι τέτοιο δε διατυπώνεται ρητά από τον πρώτο και μεταμφιέζεται σε έναν ντροπαλό υποκειμενικό ιδεαλισμό^33.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

Το άρθρο αναδημοσιεύεται από την «Κομμουνιστική Επιθεώρηση», τεύχος 2 2007

Σημειώσεις:

22. Για μια κριτική στον κονστρουκτιβισμό κοίτα επίσης Κουσαθανά Μ., α) «Κονστρουκτιβισμός - παλιές απόψεις σε νέο περιτύλιγμα», «Θέματα Παιδείας», τ. 19-20, 2005 και β) «Ιδεολογικοί και πολιτικοί στόχοι των νέων αναλυτικών προγραμμάτων», «Θέματα Παιδείας», τ. 26, 2006.

23. Pepin Y., Practical Knowledge and School Knowledge: «A. Constructiviste Representation of Education». Στο: M. Larochele. N. Bednarz & J. Garrison (Eds.), «Constructiviste & Education», Cambridge University Press, σελ. 173-192.

24. Δες αναλυτικότερα την άποψη του Matthews, R., «Constructivisme in Science and Mathematics Education», στο D. C. Phillips (ed.), «National Society for the Study of Education», 99th Yearbook, Ghicago, Uiversity of Chicago Press, σελ. 162.

25. Κουλαΐδης Β., «Αναπαραστάσεις του Φυσικού Κόσμου», σελ. 66, εκδ. «Gutenberg».

26. Δες αναλυτικότερα Tobin K., «Constructiviste Representation on Research in Science Education», paper presented at the annyal metting of the National Association for Research in Science Teaching, Lake Geneva, Wisconsin.

27. Cyba and Lincoln, «Fourth Generation Evualation», σελ. 84, 1989, California: SAGE Publication Inc.

28. Von Glasersfeld E., Instruction, In «Radical Constructivisme in Mathematics education», σελ. 15-16, Kluwer Academic Publisher, Dordrecht.

29. Δες αναλυτικότερα a) Von Glasersfeld, «Cognition, Construction and Knowledge», 1987, Intersystem Publication, Salinas CA, β) Von Glasersfeld, «Construction οf Knowledge», 1989, Synthese, 80 (1), 121-140.

30. Confrey J., «What Constuctivism Implies for Teaching», στο Davis R., Maher C., Noddings N. (επ.), «Constructivisme Views on the Teaching and Learning of Mathematics», σελ. 108, Reston, VA, National Council of Teachers of Mathematics.

31. Nadeau R, and Destautels J., «Epistimologie and the teaching of Science», σελ. 135, Ottawa, Science council of Canada, 1984.

32. Δες τέτοια διαπίστωση στο: Κολέζα Ε., «Γνωσιολογική και Διδακτική Προσέγγιση των Στοιχειωδών Μαθηματικών Εννοιών», σελ. 85, εκδ. «Leader Books».

33. Πιστεύουμε ότι η διαπίστωση πως κονστρουκτιβισμός και θετικισμός είναι αντιτιθέμενα φιλοσοφικά ρεύματα (Σχίζας Δ., WWW. electridea.gr) είναι κάπως πρόχειρη και βιαστική. H πρώτη μας ένσταση βρίσκεται στο ότι τα δυο αυτά ρεύματα δεν είναι αυτόνομα φιλοσοφικά ρεύματα αλλά παρακλάδια του ιδεαλιστικού ρεύματος. Από αυτή την άποψη χαρακτηρίζονται από ένα κοινό παρονομαστή. Η δεύτερη ένστασή μας έγκειται στο ότι όταν μιλάμε για θετικισμό και για κονστρουκτιβισμό, τόσο ο ένας όσο και ο άλλος διακρίνονται από ένα πλήθος παρακλαδιών που μεταξύ τους έχουν αξιοσημείωτες διαφορές. Επομένως αναφύεται το ερώτημα ποιο ή ποια παρακλάδια είναι αυτά που είναι αντιτιθέμενα;