Ο γεωστρατηγικός ρόλος της Τουρκίας μετά το 1990, αλλά και πριν, προσδιορίζεται σε σημαντικό βαθμό από την ένταξή της στους στρατηγικούς σχεδιασμούς των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής, των Βαλκανίων και της Κεντρικής Ασίας. Μετά την ανατροπή των σοσιαλιστικών καθεστώτων, η Τουρκία έχασε προσωρινά τη σημασία που κατείχε στους στρατηγικούς σχεδιασμούς του ΝΑΤΟ και ειδικότερα των ΗΠΑ. Η Τουρκία, στα πλαίσια της ΝΑΤΟικής συμμαχίας, θεωρούνταν πριν το 1990 ο "φρουρός των Στενών" και ήταν μία από τις δύο χώρες του ΝΑΤΟ - η άλλη ήταν η Νορβηγία - που συνόρευε με τη Σοβιετική Ενωση και παρείχε τη δυνατότητα να παρακολουθούν, μέσω του δικτύου των βάσεών τους, τις πυρηνικές δοκιμές της πρώην ΕΣΣΔ. Σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς, το 50% της συγκομιδής των ηλεκτρονικών πληροφοριών για σοβιετικές δραστηριότητες προέρχονταν από αμερικανικές βάσεις εγκατεστημένες στην Τουρκία.

Η κρίση του Περσικού Κόλπου, το 1991, έδωσε την ευκαιρία στην Τουρκία να επανακτήσει τη στρατηγική της σημασία για τη Δύση, κυρίως όσον αφορά την περιοχή της Μέσης Ανατολής. Βέβαια για τη συνεισφορά της στον πόλεμο του Ιράκ έλαβε ως ανταμοιβή και αποζημίωση για τις ζημιές που υπέστη από το εμπάργκο σημαντική οικονομική και στρατιωτική βοήθεια από τις ΗΠΑ, τη Σαουδική Αραβία και το Κουβέιτ.

Η Τουρκία συνεχίζει να θεωρείται στη μεταψυχροπολεμική περίοδο ως πολύτιμος σύμμαχος των ΗΠΑ στο ΝΑΤΟ, συμβάλλοντας, μαζί με την Ελλάδα, στη θωράκιση της νοτιοανατολικής πτέρυγας.Ιδιαίτερα εκτιμάται από τις ΗΠΑ ότι η Τουρκία ελέγχει τα Στενά του Βοσπόρου. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει επίσης το γεγονός ότι η Τουρκία φιλοξενεί στο έδαφός της, για λογαριασμό των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ, δύο ΝΑΤΟικά στρατηγεία στη Σμύρνη και δώδεκα στρατιωτικές βάσεις. Στις βάσεις αυτές συμπεριλαμβάνονται οι αεροπορικές βάσεις του Ιντζιρλίκ και της Σμύρνης, ναυτικές εγκαταστάσεις κοντά στα Αδανα και η βάση ραντάρ του Πίριντζικ, απ' όπου είναι δυνατή η επιτήρηση ολόκληρου του μεσανατολικού χώρου. Η Τουρκία παίζει σημαντικό ρόλο στην Αερομεταφερόμενη Δύναμη Εγκαιρης Προειδοποίησης του ΝΑΤΟ. Η κυριότερη βάση είναι το Ικόνιο, (που ελέγχεται από την τουρκική αεροπορία), η οποία αποτελεί τμήμα ενός πλέγματος αεροπορικών βάσεων, πουαυξάνουν την αποτελεσματικότητα των 16 ΝΑΤΟικών σταθμών ραντάρ έγκαιρης προειδοποίησης (NADGE).

Από την πλευρά των τουρκικών κυβερνήσεων η επικρατούσα αντίληψη είναι ότι η Τουρκία μπορεί να αναπτύξει ένα νέο περιφερειακό ρόλο προς όφελος της Δύσης,αυτόν της "σταθεροποιητικής δύναμης" σε μια περιοχή πολύ ρευστή και επίφοβη για τα δυτικά συμφέροντα από άποψη ασφάλειας.

Από τα παραπάνω στοιχεία γίνεται φανερό ότι η Τουρκία είναι δεμένη με χίλια νήματα με τα στρατηγικά σχέδια του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ στην περιοχή. Βέβαια για τις υπηρεσίες που προσφέρει ανταμείβεται με πολλούς τρόπους. Από την πλευρά των ΗΠΑ εκτός από τη στρατιωτική βοήθεια 7:10 που δίνεται σε Ελλάδα - Τουρκία, η βοήθεια περιλαμβάνει τις Ξένες Στρατιωτικές Πιστώσεις (FMS), δηλαδή δανειοδοτικές πιστώσεις για την αγορά στρατιωτικού υλικού, την καθαυτή βοήθεια σε στρατιωτικό υλικό που παρέχεται δωρεάν και τα προγράμματα στρατιωτικής εκπαίδευσης.

Η Τουρκία επιδιώκει το ρόλο μιας "περιφερειακής υπερδύναμης" με ευθύνη στη Μέση Ανατολή, την κεντρική Ασία και τα Βαλκάνια.Από την πλευρά τους οι ΗΠΑ φαίνεται να μην έχουν αντίρρηση, αντίθετα, να επιβεβαιώσουν ένα τέτοιο ρόλο, στο βαθμό βέβαια που ο ρόλος αυτός εντάσσεται και εναρμονίζεται με τα γενικότερα συμφέροντα των ΗΠΑ. Στα πλαίσια αυτά οι ΗΠΑ στήριξαν και εξακολουθούν να στηρίζουν με κάθε μέσο την Τουρκία στη γενοκτονία των Κούρδων και την προφυλάσσουν από τη διεθνή κατακραυγή, ενώ πριν ένα χρόνο η αμερικάνικη κυβέρνηση ανέλαβε σταυροφορία για την τελωνειακή σύνδεσή της με την Ευρωπαϊκή Ενωση. Η ενίσχυση της Τουρκίας από τη Δύση γίνεται και κάτω από το προκάλυμμα ότι αποτελεί ανάχωμα στην εξάπλωση του ισλαμισμού.

Οι στόχοι και προτεραιότητες της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας στην ευρύτερη περιοχή, σύμφωνα με την ιεράρχηση που γίνεται από ειδικούς επιστήμονες, παρουσιάζουν την εξής εικόνα:

- Δημιουργία πλέγματος πολιτικο - οικονομικών και αμυντικών σχέσεων με βαλκανικές χώρες - το περίφημο "μουσουλμανικό - τουρκικό τόξο" - το οποίο βασίζεται σε μεγαλύτερο βαθμό σε κοινά συμφέροντα παρά στη φυλετική ή θρησκευτική συγγένεια. Προκειμένου να επιτύχει αυτό το στόχο χρησιμοποιεί τη λεγόμενη "παροχή προστασίας" στις μουσουλμανικές μειονότητες στα Βαλκάνια, ενώ δε διστάζει να ενισχύσει τη θέση της με τη στρατιωτική συμμετοχή στο ΝΑΤΟικό στρατό κατοχής στη Βοσνία.

- Προσπάθεια αύξησης επιρροής στη Μέση Ανατολή μέσω της εφαρμογής μιας πολιτικής υδάτινων πόρων στις γειτονικές χώρες. Ο έλεγχος των υδάτινων πόρων γίνεται σιγά σιγά ζήτημα εθνικής ασφάλειας για τα κράτη της περιοχής.

- Αποφυγή δημιουργίας αυτόνομου ή ανεξάρτητου κουρδικού κράτους, τόσο στην Τουρκία όσο και στις γειτονικές χώρες.

- Οικονομική διείσδυση και κυριαρχία στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, μέσω σχημάτων περιφερειακής συνεργασίας, όπως η Παρευξείνια Πρωτοβουλία.

- Ελεγχος των θαλασσίων συγκοινωνιών στα Δαρδανέλια, το Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο. Στα πλαίσια αυτά επιδιώκει αυξημένη ναυτική παρουσία στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο και αυξημένο ρόλο ευθύνης στις περιοχές αυτές στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ.

- Διατήρηση του εδαφικού status quo σε σχέση με το Ιράν, τη Συρία και τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες. Οσον αφορά τις ελληνοτουρκικές σχέσεις στους στόχους της Αγκυρας περιλαμβάνεται η αμφισβήτηση της ελληνικής κυριαρχίας στο Αιγαίο και η συνεκμετάλλευση πλουτοπαραγωγικών πηγών.

(Σημείωση: Αρκετά από τα στοιχεία του άρθρου προέρχονται από την έκδοση του ΕΛΙΑΜΕΠ "Η Τουρκία σήμερα").

Παναγιώτης ΚΑΚΑΛΗΣ