Είναι, πράγματι, πολύ δύσκολο να μιλήσει κανείς για τη Μέση Ανατολή, χωρίς να κάνει λόγο για το φαινόμενο του ισλαμισμού. Δεν είναι, συνεπώς, παράξενο το ότι το θέμα αυτό δεν έλειψε από τις συζητήσεις που είχαμε στο Αμμάν.

Παρά τα άφθονα σημάδια της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής αρχαιότητας και τους πάρα πολλούς χριστιανικούς ναούς που φιλοξενεί, η Ιορδανία είναι μια χώρα κατά μεγάλη πλειοψηφία μουσουλμανική. Κατά συνέπεια, αντιμετωπίζει και αυτή το πρόβλημα. Αλλωστε, δεν είναι μυστικό ότι, στο ιορδανικό Κοινοβούλιο, υπάρχει ισχυρή ισλαμική ομάδα.

Μαζί με τα φανερά, υπάρχουν, στην Ιορδανία, όπως και παντού αλλού, και τα "κοινά μυστικά".

Πώς εξηγείται, αλήθεια, το ότι χιλιάδες Ισραηλινοί τουρίστες επισκέπτονται καθημερινά την Ιορδανία χωρίς, ως τώρα, το παραμικρό επεισόδιο, σε έντονη αντίθεση, π.χ., με την Αίγυπτο; Αν πιστέψουμε τις κακές γλώσσες της ιορδανικής πρωτεύουσας, είναι πολύ απλό: Την ημέρα της έναρξης της ισχύος της συνθήκης ειρήνης, ο ίδιος ο βασιλιάς Χουσεφιν αυτοπροσώπως προειδοποίησε τους ισλαμιστές, διακριτικά, αλλά πολύ σταθερά:

- Σας γνωρίζουμε όλους. Αν συμβεί έστω και ένα επεισόδιο, θα θεωρηθείτε όλοι συλλογικώς υπεύθυνοι και θα αντιμετωπίσετε τις συνέπειες.

"Μουσουλμανική

αναγέννηση"

Ο ισλαμισμός είναι, αναντίρρητα, ένα φαινόμενο γενικευμένο. Τέτοια φαινόμενα μπορούν να έχουν ρίζες μόνο ιστορικής εμβέλειας.

Αναντίρρητα, στη Μέση Ανατολή ρόλο παίζει και ο παράγων της ιστορικής παράδοσης. Οπως και να το κάνουμε, δεν μπορεί κανείς να απαιτήσει από την περιοχή αυτή, βαθιά επηρεασμένη από τον αραβοϊσλαμικό πολιτισμό, να μην παρουσιάζει το Ισλάμ σαν μορφή κοινωνικοϊστορικών εκδηλώσεων.

Ωστόσο, τα αίτια της "μουσουλμανικής αναγέννησης" δεν περιορίζονται σ' αυτό. Πρέπει να αναζητηθούν και σε "εξελικτικά" αίτια.

Ο ισλαμισμός, αναντίρρητα, τρέφεται από τα "πόδια" της κοινωνίας.

Για τις μάζες των αραβικών (αλλά και των μουσουλμανικών, γενικά) χωρών, η ιμπεριαλιστική διείσδυση αποτελεί φαινόμενο, όχι μόνο καθοριστικό, αλλά και επικίνδυνο. Η άγρια επέλαση του "ξένου" εκσυγχρονισμού απειλεί με πλήρη εξόντωση κάθε τι οικείο για το λαό, κάθε τι το "ασφαλές" (επειδή το είχε συνηθίσει). Η εξέλιξη αυτή, πολύ συχνά, δε συνοδεύεται από μια βελτίωση της κατάστασης. Αντίθετα, στον εθνικό και πολιτιστικό ζυγό, έρχεται πολύ συχνά να προστεθεί και η ένταση της εκμετάλλευσης, που μπορεί να φτάσει ως την πλήρη ταπείνωση. Αυτή η καθημερινή πραγματικότητα, που συχνά δεν παρατηρούμε καν, αποτελεί το πιο εύφορο έδαφος της βίαιης κριτικής του ισλαμισμού απέναντι στην ξένη διείσδυση, κριτικής, άλλωστε, κάθε άλλο παρά αβάσιμης αυτής καθ' εαυτής.

Ωστόσο, από τις ρίζες του δε λείπει ούτε το "κεφάλι".

Το Ισλάμ αποτελεί, προφανώς, μια δίοδο έκφρασης των ανωτέρων στρωμάτων της ανατολικής κοινωνίας. Αν η σύνδεσή του με τα παραδοσιακά τέτοια στρώματα είναι πασιφανής, δεν είναι η μόνη. Με τρόπους λιγότερο ακόμη (αλλά για πόσο ακόμη;) φανερούς, συνδέεται και με τα νέα στρώματα που δημιούργησε ο ανώμαλος και γεμάτος "παρεκκλίσεις", αλλά πραγματικός καπιταλιστικός εκσυγχρονισμός. Για μεγάλα τμήματα της διανόησης, π.χ., το παρελθόν του ισλαμικού μεγαλείου αποτελεί, όχι μόνο πηγή έμπνευσης, αλλά και όργανο αντίστασης απέναντι στο ιμπεριαλιστικό "καταβρόχθισμα". Πολύ περισσότερο που, τα τελευταία χρόνια, η έντονη κρισιακή στροφή χειροτέρεψε τα πράγματα, υπονομεύοντας τη θέση των μεσαίων τάξεων. Το αποτέλεσμα είναι φανερό: Ανοιγμα νέων δυνατοτήτων για την ισλαμική προπαγάνδα και σε αυτούς τους κύκλους.

Εχουν γνώσιν οι φύλακες

Αν οι παραπάνω παράγοντες αποτελούν ασυζήτητα έναν από τους όρους ανάπτυξης του ισλαμισμού, θα ήταν λάθος αν αποδίδαμε την τελευταία μόνο σε αυθόρμητες ιστορικές διαδικασίες. Το "επιτελικό" στοιχείο, όχι μόνο δε λείπει, αλλά και γίνεται όλο και πιο αισθητό.

Ασφαλώς, δεν μπορούμε να κατηγορήσουμε τον μεγάλο γαιοκτήμονα, τον βαθύπλουτο τραπεζίτη, τον απρόσιτο πετρελαιοσεφιχη γιατί ανησυχούν για την κατάστασή τους και θέλουν να τη διαιωνίσουν. Για να τη διαιωνίσουν, όμως, πρέπει να βρουν το πιο κατάλληλο όργανο υποδούλωσης των εργαζομένων, γιατί, αλλιώς, πώς θα γλιτώσουν, ας πούμε, από τον φοβερό κομμουνισμό;

Στις συνθήκες της περιοχής και της εποχής, ένα τέτοιο όργανο τους φαίνεται πως είναι ένα αντιδραστικό και οπισθοδρομικό Ισλάμ. Τα πλεονεκτήματά του είναι, πράγματι, αξιοπρόσεκτα: Από τη μια μεριά, αποσπά τις απόκληρες μάζες από επικίνδυνες κατευθύνσεις και, από την άλλη μεριά, τους δίνει κάποιο είδος ανακούφισης, υπερηφάνειας και καταφυγής. Πρόκειται για μια διέξοδο, όχι χωρίς κινδύνους, αφού τίποτε δεν εγγυάται ότι το Ισλάμ θα είναι πάντα πρόσφορο σε τέτοιου είδους έλεγχο, αλλά πρόκειται για κινδύνους που η αραβική ελίτ δείχνει, αυτή, τουλάχιστον, τη στιγμή, διατεθειμένη να διατρέξει.

Για τους συνομιλητές μας στο Αμμάν, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η σύμφυση τμημάτων του ισλαμιστικού κινήματος και ανωτέρων τάξεων υπάρχει από πολλά χρόνια, πριν ακόμη το κίνημα αυτό αποκτήσει διασημότητα. Στην Ιορδανία, λένε, το κίνημα αυτό έχει εδώ και δεκαετίες στο χέρι του, π.χ., την παιδεία. Οι σχέσεις του με γνωστούς και επιφανείς παράγοντες των ηγετικών σφαιρών είναι κραυγαλέες. Ετσι, άλλωστε, εξηγείται και το γιατί είναι τόσο γνωστοί στις αρχές: Γιατί συνεργάζονται χρόνια μαζί τους, όχι τόσο στην προώθηση της δόξας του Αλλάχ και του προφήτη αυτού, του Μωάμεθ, όσο στην πάλη ενάντια στα "ανατρεπτικά στοιχεία".

Ο ξένος παράγων και, συγκεκριμένα, ο ιμπεριαλισμός, επίσης δε λείπει. Ο τελευταίος βλέπει στον αντιδραστικό ισλαμισμό το όργανο μιας ανάλογης στήριξης. Τα στοιχεία αφθονούν. Μπορεί, βέβαια, οι ταινίες των ΗΠΑ να παρουσιάζουν "ισλαμιστές τρομοκράτες" να αντιμετωπίζουν θρυλικούς πράκτορες, οι σχέσεις, όμως, της Ουάσιγκτον με τη Σαουδική Αραβία ("την πιο φουνταμενταλιστική χώρα του κόσμου", κατά τον πρώην υπουργό Εξωτερικών Τζέιμς Μπέικερ) είναι στενές και φιλικές. Πολλά έχουν λεχθεί, ακόμη και σε ελληνικά τηλεοπτικά δίκτυα, για την κατάσταση στην Αλγερία. Σύμφωνα με ορισμένες αναλύσεις, το Μέτωπο Ισλαμικής Σωτηρίας στηρίζεται σε διάφορες ξένες δυνάμεις που το βλέπουν σαν το πιο κατάλληλο μέσο για τη δημιουργία καθεστώτος τρόμου, για την εξόντωση ανεπιθυμήτων αντιπάλων και για την προώθηση της τοπικής επιρροής τους.

Αυτή η πλευρά αποτελεί μεγάλο μέρος της εξήγησης της ζωτικότητας του ισλαμιστικού κινήματος. Εξηγεί, οπωσδήποτε, τα μεγάλα μέσα που φαίνεται να διαθέτει. Χωρίς καμιά αμφιβολία, εξηγεί μερικά θεαματικά γεγονότα, ας πούμε, τη ζωτικότητα και την ισχύ των "Χουάν Μοσλεμίν" (Αδελφών Μουσουλμάνων), μυστηριωδών και τρομερών, πραγματικής "ανατολικής μασονίας".Τα μεγάλα μέσα έχουν και μια άλλη πλευρά. Για ένα τμήμα των λαϊκών μαζών, το ισλαμικό κίνημα είναι, πέραν των άλλων, και ένα σημαντικό υλικό στήριγμα. Αν πιστέψουμε τους συνομιλητές μας, δεν είναι καθόλου λίγες οι φτωχές οικογένειες, που βλέπουν τους εκπροσώπους του κινήματος αυτού να τις επισκέπτονται στις ώρες του ιερού μηνός Ραμαντάν για να τις ενισχύσουν χρηματικά ή σε είδος.

Φαινόμενο με προοπτικές

Οι συνομιλητές μας δεν έχουν καμιά αμφιβολία ότι το φαινόμενο αυτό δεν είναι περαστικό και ότι θα βρίσκεται μαζί μας για πολλά ακόμη χρόνια. Η εξέλιξή του θα κριθεί, μεταξύ άλλων, και από την εξέλιξη των άλλων πολιτικοϊδεολογικών ρευμάτων.

Οι συνομιλητές μας μάς υπενθυμίζουν και ότι οι αραβικές επαναστατικές δυνάμεις βρίσκονται σε σοβαρή κρίση από την οποία δεν έχουν ακόμη συνέλθει. - Είναι φυσικό, αλλά είναι και οδυνηρό, μας λένε. Ακόμη έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας. Κυρίαρχο είναι ακόμη το φαινόμενο της απλής επανάληψης όσων λέγαμε ως τώρα, χωρίς προσαρμογή στις νέες συνθήκες. Βρισκόμαστε ακόμη σε μεταβατική φάση. Δε θα έπρεπε, άραγε, να θυμηθούμε τον Αριστοτέλη, έναν φιλόσοφο με μεγάλη επιρροή, τόσο στην Ευρωπαϊκή Δύση, όσο και στην Αραβική Ανατολή, που έλεγε ότι "η φύση αποστρέφεται το κενό";