Λίγα βήματα μακριά απ' το σπίτι που στέγασε την παράνομη στα χρόνια της Κατοχής εκδοτική δραστηριότητα του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, στο Λασκαρίδειο Πνευματικό Κέντρο της Καλλιθέας, προχτές το βράδυ, «ζωντάνεψαν» μνήμες και κατατέθηκαν μαρτυρίες αυτής της εποποιίας, συγκλίνουσες όλες τελικά στο αδιαπραγμάτευτο αίτημα της δημιουργίας, στο οίκημα της οδού Σκρα 31, Μουσείου Τύπου της ΕΑΜικής Αντίστασης.

Η εκδήλωση τιμής στα 90 χρόνια του ΚΚΕ, που διοργάνωσε η Αχτίδα Νότιων Συνοικιών της ΚΟΑ του ΚΚΕ, είχε θέμα «Παράνομο Τυπογραφείο του ΕΑΜ - Παράνομος Τύπος του ΚΚΕ», το οποίο ανέπτυξε ο Στέφανος Λουκάς, μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ. Σύντομο χαιρετισμό απηύθυνε ο αντιπρόεδρος της ΠΕΑΕΑ, Ερρίκος Βακαλόπουλος. Πλήθος κόσμου, νέοι και μεγαλύτεροι, συναντήθηκαν στο αίθριο του Πνευματικού Κέντρου, το οποίο ήταν «στολισμένο» με φωτογραφίες του οικήματος που στέγασε το παράνομο τυπογραφείο και αντίγραφα σελίδων από υλικά που τυπώθηκαν σ' αυτό. Ανάμεσά τους ο πρόεδρος της ΠΟΑΟ, Γ. Μωραΐτης, ο πρόεδρος της ΠΕΑΕΑ, Χρ. Τσιντζιλώνης, ο Ν. Καραντηνός, πρόεδρος του Πανελληνίου Συνδέσμου Δημοσιογράφων Αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης 1941 - 1944. Στην εκδήλωση παραβρέθηκε η Αρ. Ελληνούδη, κόρη του Γ. Ελληνούδη, και η Π. Μενεμενή, κόρη του Β. Μενεμενή, όπως και η εγγονή του. Πρόκειται για δύο απ' την ομάδα των έξι κομμουνιστών αγωνιστών που λειτουργούσαν το τυπογραφείο, στο σπίτι ιδιοκτησίας του Β. Μενεμενή.

Η ΤΟ Νότιων Συνοικιών της ΚΝΕ επιμελήθηκε δρώμενο σχετικά με τον παράνομο Τύπο και το παράνομο τυπογραφείο, παρουσιάζοντας στους παραβρισκόμενους ιστορικά στοιχεία γι' αυτή την «αφανή, απόλυτης μυστικότητας "μάχη", με "ηράκλειους άθλους" των κομμουνιστών», αλλά και μαρτυρίες των Γ. Ελληνούδη και Β. Μενεμενή. Ολα «δεμένα» με απαγγελίες ποιημάτων και τραγούδια του αγώνα.

Να θυμίσουμε ότι υπεύθυνος του παράνομου τυπογραφείου ήταν ο Γιώργης Ελληνούδης και μαζί του εργάστηκαν η γυναίκα του Κ. Πάπαρη, ο Β. Μενεμενής, ο Τ. Χατζής, ο Ν. Καλατζόπουλος, ο Χ. Τζίμης και η γυναίκα του Ε. Τζίμη. Υπεύθυνος για την παραλαβή, αποθήκευση σε κεντρικές γιάφκες της Αθήνας και του Πειραιά και διανομή των εντύπων αναλαμβάνει ο (εκτελέστηκε το 1952) κομμουνιστής Μ. Λυγηρός (Λυγερός). Το τυπογραφείο της Σκρα άρχισε να τυπώνει τέλη Φλεβάρη - αρχές Μάρτη του 1942. Από τότε μέχρι τη μέρα της απελευθέρωσης της Αθήνας, δουλεύοντας αδιάκοπα η εκτυπωτική μηχανή «Βικτώρια», «έγινε κι αυτή "ηρωίδα" της Εθνικής Αντίστασης», γράφει στη μαρτυρία του ο Γ. Ελληνούδης.

«Σε ολόκληρη την 90χρονη ηρωική πορεία του Κόμματος, άξιος μαχητής πορεύεται δίπλα του, μαζί του, ο "Ριζοσπάστης". Οι ακατάλυτοι δεσμοί αίματος του ΚΚΕ με το λαό είναι και ακατάλυτοι δεσμοί της εφημερίδας μας που συνεχίζει, ως όργανο της ΚΕ του ΚΚΕ και με την ολόπλευρη βοήθεια του Κόμματος, τον ενημερωτικό, διαφωτιστικό και οργανωτικό ρόλο του για τα συμφέροντα της εργατικής τάξης και των συμμάχων της, στην πάλη για την ανατροπή του καπιταλισμού και την οικοδόμηση της σοσιαλιστικής - κομμουνιστικής κοινωνίας», τόνισε στην ομιλία του ο Στ. Λουκάς, και συνέχισε:

«Επαναστατικό κόμμα χωρίς δική του εφημερίδα δεν μπορεί να διεξάγει αποτελεσματική πολιτική πάλη για το ζήτημα της εξουσίας. Και έτσι οι κομμουνιστές της Ελλάδας πάντα φρόντιζαν για την έκδοση και την κυκλοφορία του "Ριζοσπάστη". Για τη μελέτη και τη διάδοσή του. Ακόμη και στην πιο βαθιά παρανομία. Αυτό κρατάμε, πρέπει να κρατάμε και για το σήμερα. Γιατί είναι ένας από τους βασικούς μοχλούς της δράσης για να αλλάξουμε τον κόσμο.

Ετσι ο "Ριζοσπάστης" ριζώνει στο νου και την καρδιά των απλών ανθρώπων του μόχθου σμιλεύοντας τη συνείδησή τους για το νέο κόσμο, το σοσιαλιστικό. Και ακολουθεί το δύσκολο μα όμορφο δρόμο του ΚΚΕ στη νομιμότητα και την παρανομία, στις διώξεις μα και στην ανάταση του λαϊκού κινήματος, σ' όλες τις περιόδους, αφού ποτέ δε σταμάτησε να εκδίδεται κάτω απ' όποιες συνθήκες και αν επικρατούσαν».

Στα χρόνια της τριπλής κατοχής - σημείωσε στη συνέχεια ο ομιλητής - ο «Ρ» έγραψε μια δική του, πρωτοπόρα εποποιία, γεμάτη σκληρότατες δοκιμασίες (...) μια καθημερινή αναμέτρηση με το θάνατο, των κομμουνιστών που τον έγραφαν, τον τύπωναν - όπου και όπως κάθε φορά μπορούσαν - τον μετέφεραν σε γιάφκες, τον διένειμαν χέρι χέρι και τον διάβαζαν. Παντού.

«Η σύνταξη, η εκτύπωση, η διανομή του παράνομου "Ριζοσπάστη" στα χρόνια της Κατοχής ήταν ένα κυνήγι συλλογής πληροφοριών για την πορεία του πολέμου και τα εγκλήματα των ναζί σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Ενας πολύμορφος αγώνας για την ενημέρωση, εμψύχωση και μαζικοποίηση της αντίστασης του ελληνικού λαού.

Στις αρχές του Ιούλη του '41 τυπώθηκε το πρώτο φύλλο του παράνομου "Ριζοσπάστη" της Κατοχής. Ετσι μέσα σε συνθήκες που όλα τα 'σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά ο "Ρ" γίνεται σπίθα για να ανάψει τη φωτιά της Αντίστασης και του λαϊκού απελευθερωτικού αγώνα.

Μετά την ίδρυση του ΕΑΜ αποφασίζεται και η έκδοση του Κεντρικού Οργάνου της ΚΕ του ΕΑΜ, της "Ελεύθερης Ελλάδας". Ετσι η καθοδήγηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ προχωρούν στη δημιουργία παράνομου μηχανισμού για μόνιμη έκδοση της "Ελεύθερης Ελλάδας", αλλά και άλλων εντύπων προπαγάνδισης του ΕΑΜικού αγώνα. Και οργανώνεται παράνομο τυπογραφείο στο σπίτι της οδού Σκρα 31 στην Καλλιθέα. Είναι και το μόνο σήμερα σωζόμενο παράνομο τυπογραφείο του ΕΑΜ και του ΚΚΕ.

Σ' αυτό, μέχρι τη μέρα της απελευθέρωσης, εκτός της "Ελεύθερης Ελλάδας", τυπώνονταν το άλλο Οργανο της ΚΕ του ΕΑΜ, η εφημερίδα "Απελευθερωτής", προκηρύξεις, κουπόνια, τρικ, άλλα έντυπα του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, και μια - δυο φορές ο "Ριζοσπάστης", λόγω κινδύνων σε δικούς του χώρους.

Με απόφαση της ΚΕ, οργανώθηκε ένα ακόμα τυπογραφείο, στη Γούβα, πίσω από το εργοστάσιο "ΦΙΞ". Στο τυπογραφείο αυτό από τις αρχές περίπου του '43 και έως το Δεκέμβρη του '43, τυπώθηκαν τεύχη της ΚΟΜΕΠ, μερικά φύλλα του "Ριζοσπάστη" και άλλα έντυπα.

Ο "Ριζοσπάστης", σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής, κυκλοφορούσε σχεδόν τακτικά, δύο φορές το μήνα. Υπολογίζεται ότι στα χρόνια της Κατοχής κυκλοφόρησαν συνολικά, τουλάχιστον, 100 φύλλα του "Ριζοσπάστη", γεγονός που αποτελεί ρεκόρ στα χρονικά του παράνομου Τύπου της Αντίστασης.

Ο καθοδηγητικός ρόλος του "Ριζοσπάστη" για τον απελευθερωτικό αγώνα δεν ήταν μόνο πρωτοπόρος και τεράστιος. Εγινε παράδειγμα προς μίμηση. Πρότυπο και εμπνευστής μιας μοναδικής στην κατακτημένη Ευρώπη αντιστασιακής εκδοτικής "άνοιξης". Μόνο στην Αθήνα κυκλοφορούσαν 150, περίπου, ΕΑΜικά έντυπα. Στη Θεσσαλία 235. Πολλές δεκάδες εκείνα που έβγαιναν συστηματικά και στην υπόλοιπη Ελλάδα».

Συνεχίζοντας ο Στ. Λουκάς υπογράμμισε: «Στη μεταπελευθερωτική ιστορία της Ελλάδας, μετά τη γερμανική κατοχή, το ντόπιο αστικό καθεστώς, προκειμένου να επιβάλει την ταξική του κυριαρχία, χρησιμοποίησε την επέμβαση του αγγλικού ιμπεριαλισμού το Δεκέμβρη του 1944 κατά του ΕΑΜικού κινήματος και του ΚΚΕ, ωθώντας στον εμφύλιο πόλεμο, όπως αργότερα και των Αμερικανών κατά του ΔΣΕ.

Σ' αυτές τις συνθήκες το αντιδραστικό αστικό καθεστώς απαγόρεψε και την έκδοση του "Ριζοσπάστη", στις 17 του Οκτώβρη 1947. Ετσι ο "Ριζοσπάστης", όπως και το Κόμμα, πέρασε στην παρανομία.

Στο διάστημα αυτό ο "Ρ" δε σταμάτησε να κυκλοφορεί (...). Αλλά ακόμη και μετά την ήττα του ΔΣΕ, ο "Ρ" συνέχισε να κυκλοφορεί παράνομα. Αλλοτε σε αραιά διαστήματα, λόγω των σκληρών συνθηκών, αλλά και λόγω των ιδιόμορφων συνθηκών μετά το θεμελιακό λάθος της διάλυσης των Κομματικών Οργανώσεων στην Ελλάδα, γεγονός που δυσκόλευε αφάνταστα αυτό το καθήκον.

Η παράνομη έκδοση και κυκλοφορία του "Ρ" ξανάγινε πυκνή και σε κανονικά σχεδόν χρονικά διαστήματα στα χρόνια της εφτάχρονης στρατιωτικής δικτατορίας του 1967.

Μετά τη διάσπαση, το Φλεβάρη του 1968, και το ξεκαθάρισμα του ΚΚΕ από τους δεξιούς οπορτουνιστές, πάρθηκε απόφαση για τη δημιουργία Κομματικών Οργανώσεων. Ετσι άρχισε και η έκδοση του "Ρ".

Οσο οι παράνομες Οργανώσεις του ΚΚΕ και της ΚΝΕ, μέσα στο καθεστώς τρόμου, δυνάμωναν και πλάταιναν, τόσο διευρυνόταν και η κυκλοφορία του "Ρ", μέσα στην εργατική τάξη, στη νεολαία και το λαό. Με τα 67 παράνομα φύλλα του έγραψε στην ηρωική ιστορία του ένα καινούριο κεφάλαιο. Πολέμησε αμείλικτα την ολέθρια αντιλαϊκή πολιτική της χούντας. Κατήγγειλε τα εγκλήματά της. Επίμονα και ανυποχώρητα πάλεψε για την ανατροπή της δικτατορίας.

Αυτή είναι σε αδρές γραμμές η ιστορία του παράνομου Τύπου και ιδιαίτερα του "Ρ" ως οργάνου της ΚΕ του ΚΚΕ. Για 27 ολόκληρα χρόνια στην παρανομία, ήταν η προπαγανδιστική διαφωτιστική εμπροσθοφυλακή του Κόμματος, έως τις 25 του Σεπτέμβρη του 1974, οπότε και επανεκδόθηκε νόμιμος».

Ο ομιλητής αναφέρθηκε και σε μια ακόμη, ελάχιστα γνωστή πτυχή της ιστορίας του παράνομου Τύπου, στις παράνομες εφημερίδες στις φυλακές και τις εξορίες, που αποτέλεσαν «έναν άθλο των πολιτικών κρατουμένων, κομμουνιστών και άλλων αγωνιστών».

Καταλήγοντας ο Στ. Λουκάς επισήμανε: «Εδώ και αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα το Κόμμα μας συζητά με την εργατική τάξη, τις άλλες λαϊκές δυνάμεις, τη νεολαία την πολιτική του πρόταση, για τη συσπείρωση των αντιμονοπωλιακών αντιιμπεριαλιστικών δυνάμεων, την οικοδόμηση του κοινωνικοπολιτικού μετώπου πάλης και συμμαχίας, που θα συμβάλλει στην αποτελεσματικότητα των σημερινών αγώνων ενώ θα προωθεί τους αγώνες στη διεκδίκηση της λαϊκής εξουσίας και οικονομίας, που δεν μπορεί να συνυπάρχουν με τους μονοπωλιακούς ομίλους και τη δράση τους.

Αυτή η καθημερινή δράση μέσα στο λαό με τη στρατηγική μας, για να γίνεται σωστά και ολοκληρωμένα, απαιτεί τη μελέτη, τη διάδοση του "Ριζοσπάστη", των άλλων κομματικών εντύπων, του μαρξιστικού βιβλίου. Ο "Ρ" καθημερινά αποτελεί ένα προωθημένο μετερίζι του Κόμματος για την προώθηση της στρατηγικής του, για την εκπλήρωση της αποστολής του. Προβάλλει τους αγώνες του στην προοπτική του λαϊκού μετώπου για το σοσιαλισμό.

Για να μπορεί, όμως, η εφημερίδα να παίζει τον πραγματικό της ρόλο πρέπει πρώτα απ' όλα να διαβάζεται. Ακόμα καλύτερα, να μελετάται. Κανένας άλλος τρόπος δεν υπάρχει...

Σήμερα, για παράδειγμα, η εφημερίδα μας έχει ως πρώτο θέμα της τις νέες αποφάσεις του Συμβουλίου Υπουργών Εργασίας της ΕΕ για την αύξηση του εργάσιμου χρόνου και της απλήρωτης δουλειάς. Μπορούμε να κάνουμε δουλειά στους εργαζόμενους χωρίς τη μελέτη από το "Ρ" αυτού του θέματος;

Η σύνδεση της τρέχουσας πραγματικότητας με τη γενική πολιτική μας, οι στόχοι πάλης και οι άλλες επεξεργασίες που παίρνουν υπόψη τις εξελίξεις, η ταχτική του αντιπάλου, αναλύονται καθημερινά στην εφημερίδα, με σχόλια, με αρθρογραφία, δίνοντας επιχειρήματα, εξοπλίζοντάς μας για τις ανάγκες της καθημερινής δράσης. Γεγονός που συμβάλλει να δίνουμε τέτοιες μάχες πιο αποφασιστικά και με καλύτερα αποτελέσματα.

Συνεπώς είναι αξεχώριστη η καθημερινή μας δράση από τη μελέτη, τη διάδοση του "Ριζοσπάστη", στους εργάτες στους χώρους δουλειάς, στον καθένα που πασχίζουμε να συμμετέχει στους ταξικούς αγώνες. Ετσι θα συνδέεται και η υπόθεση ανάπτυξης της κυκλοφορίας του "Ριζοσπάστη" με τη μαζική πολιτική δράση».