Την περασμένη Κυριακή έκλεισαν οι πύλες της- τελευταίας κατά τον 20ό αιώνα- 52ης Διεθνούς Εκθεσης Βιβλίου της Φρανκφούρτης. Η διοργάνωση της έκθεσης αυτής, που ξεκίνησε το 1948, ξεπήδησε από μια ιδέα διανοουμένων και συγγραφέων της ΟΔΓ, που πίστευαν ότι μια μη ελεγχόμενη από το γερμανικό κράτος, διεθνής έκθεση βιβλίου θα μπορούσε να συμβάλει στην επούλωση των πληγών της Ευρώπης από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Να αποτελέσει «γέφυρα» αλληλογνωριμίας ισότιμης προβολής των συγγραφέων και συντελεστών του βιβλίου από όλο τον κόσμο.

Στην πράξη, όμως, μεταξύ μιας ιδέας και της υλοποίησής της μπορεί να δημιουργηθεί αβυσσαλέα διαφορά. Ιδιαίτερα σε μια χώρα, όπως η ΟΔΓ, που υπηρέτησε τα μέγιστα και παντοιοτρόπως τον ψυχρό πόλεμο, σε βάρος ιδίως της ΓΛΔ. Η ΟΔΓ είχε κάθε λόγο να πολεμήσει τη ΓΛΔ και στον τομέα του βιβλίου, καθώς η ΓΛΔ αποτελούσε «αντίπαλον δέος» και με τις διεθνείς βιβλιοεκθέσεις της. Στη Δρέσδη και κυρίως με την περίφημη της Λειψίας. Στη σπουδαία πνευματική και επιστημονική «δεξαμενή» της έκθεσης αυτής στρέφονται σήμερα οι ισχυροί εκδότες τής- κατ' όνομα μόνον- «ενιαίας» Γερμανίας, ώστε αντλώντας ό,τι σημαντικότερο από αυτήν να κρύψουν τη φτώχεια της δυτικογερμανικής «δεξαμενής» τους. Κι ενώ οι Δυτικογερμανοί εκδότες άρχισαν να καρπώνονται τα πνευματικά «κοιτάσματα» της πρώην ΓΛΔ, εκμεταλλεύονται πολλαπλάσια απ' όσο τους Δυτικογερμανούς και κρατούν στο περιθώριο τους Ανατολικογερμανούς δημιουργούς τους, κάποιοι από τους οποίους προσπάθησαν να γνωστοποιήσουν το πρόβλημά τους, μοιράζοντας φέιγ-βολάν στη φετινή έκθεση.

Από το 1948 μέχρι σήμερα, λοιπόν, η έκθεση της Φρανκφούρτης από «οίκος» διακίνησης των ιδεών μετατράπηκε σε «οίκο» της παγκοσμιοποιημένης βιβλιαγοράς λιγοστών τραστ. Τόσο πολύ, που ο τίτλος της, αντί για το όνομα της πόλης της Φρανκφούρτης, να φέρει τις επωνυμίες των μετρημένων στα δάχτυλα των δύο χεριών πολυεθνικών αμερικάνικων και αγγλοσαξονικών εκδοτικών τραστ. Ιδιαίτερα τα τραστ ηλεκτρονικών βιβλίων και κάθε λογής και αθλιότητας εκδόσεων. Τα τραστ, σύμφωνα με πολύ ενημερωμένους Ελληνες, με τους οποίους μιλήσαμε στη Φρανκφούρτη, «καταβροχθίζουν» ολοταχώς ασθενέστερα τραστ, φημισμένους πανεπιστημιακούς οίκους, σπουδαίους ιδιωτικούς οίκους με μακρόχρονη και υψηλής ποιότητας παράδοση στις χώρες τους (λ.χ. ο εκδοτικός όμιλος του Μπερλουσκόνι αγόρασε το γαλλικό οίκο «Flammarion») και νεότερους οίκους σε διάφορες χώρες του πλανήτη. «Καταβρόχθισμα» και με τη μορφή «συνεκδόσεων» σε παγκόσμιο επίπεδο και κοινοπραξιών, για τις εκδόσεις των οποίων τα πάντα αποφασίζουν τα αμερικάνικα τραστ.

Μετά τα αμερικάνικα τραστ, δεύτερα σε ισχύ είναι τα γερμανικά, τα οποία «απορροφούν» μικρότερους γερμανικούς οίκους, αλλά και άρχισαν να βάζουν χέρι με «συνεργασίες» και τη «στήριξη» οίκων πρώην σοσιαλιστικών χωρών. Χαρακτηριστική περίπτωση ήταν το «γερμανοκρατούμενου» χαρακτήρα και περιεχομένου περίπτερο της Πολωνίας, η οποία ήταν φέτος η τιμώμενη χώρα της έκθεσης. Οπως μας πληροφόρησε ο συγγραφέας, μέλος της οργανωτικής επιτροπής για την ελληνική έκθεση στη διοργάνωση του 2001 με την ιδιότητα του μάνατζερ, Φίλιππος Δρακονταειδής, το γερμανικό κράτος «στήριξε» τη φετινή έκθεση της Πολωνίας, για την οποία υπεύθυνο ήταν το Υπουργείο Εξωτερικών της Πολωνίας. Για τη «στήριξη» της Πολωνίας, δημιουργήθηκε ειδικός γερμανοπολωνικός οργανισμός, επιλέχθηκαν επισταμένως και χρηματοδοτήθηκαν οι μεταφράσεις 100 έργων σύγχρονων Πολωνών συγγραφέων, μεταξύ των οποίων και γνωστοί για τα αντικαθεστωτικά τους αισθήματα για τη σοσιαλιστική Πολωνία. Για να υπογραμμιστεί η σχετική γερμανοπολωνική συνεργασία, στα εγκαίνια του πολωνικού περιπτέρου παρέστη ο Γερμανός υπουργός Εξωτερικών Γιόσκα Φίσερ.

Η φετινή, τελευταία στον 20ό αιώνα, έκθεση της Φρανκφούρτης έδειξε καθαρά ποιο «δρόμο» θέλουν τα τραστ να βαδίσει στον 21ο αιώνα. Ενδεικτικά, αν όχι αποδεικτικά, είναι τα εξής: Διευθυντής της έκθεσης από φέτος είναι ο Ελβετός Λορέντζο Ρούντολφ, ο οποίος με «εντελώς τεχνοκρατική αντίληψη» και με διοικητικές διαρθρώσεις που έκανε, μεγιστοποίησε φέτος το οικονομικό όφελος των γερμανικών τραστ (στα περισσότερα από αυτά οι μεγαλομέτοχοι είναι Αμερικανοί). Οπως μάθαμε από Ελληνα εκδότη η ενοικίαση περιπτέρου από τους ιδιώτες εκδότες αυξήθηκε φέτος κατά 7%. Ο Λ. Ρούντολφ εκτός της αύξησης των εσόδων αποσκοπεί και στη μείωση των εξόδων, που κάνουν τα γερμανικά τραστ, αφ' ενός με μείωση κατά μία ημέρα της έκθεσης και αφ' ετέρου με την κατάργηση του θεσμού της τιμώμενης χώρας. Οι Ελληνες εκδότες διαβλέπουν την πιθανότητα το 2001, οπότε τιμώμενη χώρα θα είναι η Ελλάδα και ο θεσμός θα συμπληρώσει τα 25χρονά του να καταργηθεί, εν ονόματι της μείωσης των εξόδων, καθώς κάθε τιμώμενη χώρα ζητά, χωρίς να το επιτυγχάνει απολύτως, να της παραχωρηθεί δωρεάν χώρος για το εθνικό περίπτερό της. Λ.χ το εθνικό περίπτερό μας το 2001 θα στεγαστεί σε νέο κτίριο, έκτασης 5.000 τ.μ. Οι προσπάθειες της οργανωτικής επιτροπής για την έκθεση στρέφονται για τη δωρεάν παραχώρηση των 2.500 τ.μ, τουλάχιστον, ώστε να αντέξει το κόστος της ενοικίασης και άλλων χώρων.

Οι παραπάνω επιδιώξεις του νέου διευθυντή προωθούνται και με άλλους τρόπους. Η διάρκεια της έκθεσης μπορεί να μειωθεί, αφού τα τραστ κάνουν πια τη δουλιά τους με τους ατζέντηδες. Φέτος στο κεντρικό κτίριο της έκθεσης (αρ. 10), έναν όροφο μερικών χιλιάδων τ.μ. είχαν καταλάβει 400 γραφεία ατζέντηδων (η πλειοψηφία ήταν Αμερικάνοι). Χαρακτηριστικότατο ήταν και το γεγονός ότι, ενώ πέρσι τα τραστ των ΗΠΑ είχαν ενοικιάσει ολόκληρο το ισόγειο του μεγαλύτερου κτιρίου της έκθεσης, φέτος μείωσαν τα έξοδά τους συστεγαζόμενα στο -μερικών χιλιάδων τ.μ.- ισόγειο του κτιρίου 8 με την Αγγλία (η Αγγλία ακολουθεί υποτακτικά το άρμα των ΗΠΑ) και άλλες αγγλόφωνες χώρες, με τις ΗΠΑ να κυριαρχούν στο χώρο. Γιατί συνέβη αυτό; Γιατί, απλούστατα, δε χρειάζονταν μεγάλο χώρο, αφού με τα ηλεκτρονικά μέσα τους πρόβαλαν τις ηλεκτρονικές εκδόσεις τους (η τεράστια πλειοψηφία των εκδόσεών τους είναι πλέον ηλεκτρονική). Εξάλλου, όπως έλεγαν ειδήμονες η εισβολή ηλεκτρονικών βιβλίων των αμερικάνικων τραστ έχει πάρει ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Είπαν μάλιστα ότι, μέχρι τώρα, το 2000 στη Γερμανία πουλήθηκαν 200 εκατομμύρια ηλεκτρονικά βιβλία αμερικάνικων τραστ. Σε τεράστια ύψη φθάνουν οι πωλήσεις τους σ' όλη την Ευρώπη και στις άλλες ηπείρους, καθώς καμιά χώρα δεν μπορεί να τους ανταγωνιστεί.

Τα αμερικάνικα τραστ παράγουν ακατάσχετα ηλεκτρονικό βιβλίο. Εχουν δημιουργήσει ένα μεγάλο κέντρο εκπαίδευσης χειριστών υπολογιστών στην Ινδία, αλλά και σε άλλες φτωχές χώρες (στα κέντρα αυτά εκπαιδεύονται δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι), ώστε με αυτά τα φθηνά εργατικά χέρια να παράγουν, καθημερινά, ηλεκτρονικά βιβλία. Η παραγωγή αυτή προωθείται στην παγκόσμια αγορά, κυρίως μέσω ενός κέντρου ηλεκτρονικού εμπορίου στην Ολλανδία.

Τα πάντα πλέον -και στην έκθεση της Φρανκφούρτης- κρίνονται με το κέρδος. Η «φιλοσοφία» των τραστ, η οποία αρχίζει να υιοθετείται και από Ελληνες εκδότες είναι όχι τι αξίζει, τι συνιστά πολιτισμό, αλλά τι πουλάει. Αυτό προωθούν, ας είναι και αίσχιστη σαβούρα. Η έκθεση της Φρανκφούρτης τελικώς αποκαλύπτει την παγκοσμιοποίηση της παροιμίας «το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό», αλλά και προσπάθειες κάποιων χωρών να μην εξαφανιστούν από το χάρτη της βιβλιαγοράς. Ο Φ. Δρακονταειδής, σχετικά με αυτό μας είπε ότι η Κίνα «κάνει μεγάλες εκδοτικές προσπάθειες για να βγει από την αφάνεια». Η Ρωσία, επίσης, η οποία φέτος σε ένα πολύ μεγάλο περίπτερο πρόβαλε τη λογοτεχνία της. Η Ρουμανία, έχει καταστρώσει κρατική «στρατηγική βιβλίου». Σημαντικές προσπάθειες, με μεγάλα περίπτερα στην έκθεση, έκαναν η Πορτογαλία και η Ισπανία.

Η λαίλαπα της παγκοσμιοποίησης των αμερικάνικων τραστ και η ανεξέλεγκτη εξέλιξη της τεχνολογίας έχουν και άλλες βλαβερές συνέπειες. Από τις σημαντικότερες συνέπειες είναι η καταπάτηση και άλωση των πνευματικών δικαιωμάτων. Το πρόβλημα αυτό ήταν ένα από τα -σχετικά με το ηλεκτρονικό βιβλίο- θέματα που συζητήθηκε στη διήμερη σύσκεψη των υπουργών Πολιτισμού της ΕΕ (συμμετείχαν υπουργοί και μερικών άλλων χωρών εκτός ΕΕ), η οποία πραγματοποιήθηκε στη Φρανκφούρτη (16 -17/10), με αφορμή την έκθεση. Μια συνάντηση που, όπως φάνηκε από τη γενικόλογη ενημέρωση που έκανε στους Ελληνες δημοσιογράφους ο υπουργός Πολιτισμού, Θ. Πάγκαλος, του στιλ «κουβέντα να γίνεται» κι όχι για να χαραχτούν κάποια μέτρα προστασίας των αδύναμων εκδοτικά και γλωσσικά χωρών.

Μέσα σ' αυτό τον κυκεώνα, το ελληνικό βιβλίο πρέπει όχι μόνο να παλέψει για να υπάρξει, αλλά και πρέπει να διαλέξει ποιο δρόμο θα πάρει και ποιο θ' αφήσει, τι πρέπει να αναδείξει και τι να απορρίψει. Ποια βιβλία προβάλλουν και ποια προσβάλλουν τη λογοτεχνική της παράδοση και την έννοια πολιτισμός. Γιατί και απαξιωτικά της λογοτεχνίας μας προωθούν κάποιοι εκδότες, επειδή «πουλάνε».

Η έκθεση του 2001 πράγματι μπορεί και πρέπει να ανοίξει κάποιο δρόμο για το ελληνικό βιβλίο στο εξωτερικό. Το θέμα είναι για ποιας ποιότητας βιβλίο, πόσο αντικειμενικά, πόσο πολυφωνικά, πόσο πολυμορφικά, θα τον ανοίξει. Το έργο ποιων πνευματικών δημιουργών και επιστημόνων (παλιότερων και σύγχρονων), έργο που αναμφίβολα να τιμά την Ελλάδα και τον πολιτισμό της, θα προβάλουν οι κύριοι υπεύθυνοι (ΥΠΠΟ, ΕΚΕΒΙ, οργανωτική επιτροπή της έκθεσης του 2001); Θα προβληθούν όλα τα είδη του λογοτεχνικού (πεζογραφία, ποίηση, θέατρο), του επιστημονικού, του πολιτιστικού βιβλίου, ή μόνο πεζογραφία, όπως φέτος; Αυτό είναι το ερώτημα που ζητά απάντηση.

Αν προβληθούν μερικά καλά έργα αλλά και έργα που ελέγχονται για την... του συρμού, ακόμα και κάτω του μετρίου λογοτεχνική ποιότητά τους, η Ελλάδα απλώς θα μπερδευτεί μαζί με τους σωρούς της σαβούρας που κυριαρχεί στην έκθεση της φρανκφούρτης. Κακά τα ψέματα: Την ευθύνη για το τι εκδίδεται την έχουν οι εκδότες, αλλά την ευθύνη για το ποια έργα, ποιοι λογοτέχνες, ποια και πόσα είδη βιβλίων θα αποτελέσουν τη «βιτρίνα» μας το 2001 την έχει το ΕΚΕΒΙ, κι ας μη ρίχνεται το μπαλάκι στο συνδικαλιστικό φορέα των εκδοτών.

Για να αποδώσει η έκθεση του 2001 χρειάζονται και ανάλογα κονδύλια. Χρειάζεται, όμως, να πάψουν: Οι μέχρι σήμερα έρπουσες συγκρούσεις για το ποιος θα έχει το «πάνω χέρι» (οικονομικά, οργανωτικά, κ.ο.κ) στην υπόθεση. Τα «δε φταίω εγώ, φταίει ο άλλος» (είτε πρόκειται για πρόσωπο είτε για φορέα) που έπεσαν στην αντίληψή μας, στη διάρκεια της φετινής έκθεσης. Το τράβηγμα του χαλιού κάτω από τα πόδια ανθρώπων, που από πέρσι επιλέχθηκαν για το κλείσιμο χώρων για τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και τη διοργάνωσή τους. Οι έντονου κυβερνητικού «χρώματος» επιλογές (σε πρόσωπα και αποφάσεις).