"- Πολύ λυπάμαι αυτή τη Μαίριλυν Μονρόε.

- Δε βαριέσαι... Είναι, αδερφέ μου, ο τέταρτος άντρας της.

- Ας είναι. Χαλάλι σε τέτοια γυναίκα. Και τέσσερις άντρες, πάλι λίγοι της πέφτουν...

- Εγώ βρίσκω πως ο άντρας της είχε δίκιο. Ο άνθρωπος ήταν μια φορά καθηγητής. Τα εγγλέζικα τα μασούσε, σα μητρική του γλώσσα τα μιλούσε.

- Δεν κάνει λέει παιδιά... Αφού ξέρει εγγλέζικα, τι τα θέλει τα παιδιά;- Ο άνθρωπος δε θέλει παιδιά. Με το ζόρι; Δε φταίει αυτός που δεν κάνουνε παιδιά, η γυναίκα του...

- Οοχι... Κάνεις λάθος. Βρε, να 'ναι Μαίριλυν και να μην κάνει παιδιά; Μα το θεό, αν θέλει, πέντε πέντε τα γεννάει τα παιδιά. Πού να βρεθεί όμως εκείνος ο άντρας;

- Οχι, το φταίξιμο είναι της γυναίκας, που δεν μπορεί να κάνει παιδιά.

- Βρε αδερφέ, κάνεις λάθος, αυτή που δεν κάνει παιδιά είναι η πρώτη γυναίκα του Σάχη. Εσύ μπέρδεψες τη γυναίκα του Σάχη με τον άντρα της Μαίριλυν.

- Αστη τη γυναίκα. Αυτόν που πρέπει να λυπάται κανείς είναι ο άντρας...".

Ο διάλογος είναι ένας από τους πολλούς που βρίσκονται στο διήγημα του Ασίζ Νεσίν "Τα βάσανα του κόσμου". Πρόκειται για φαινόμενο προ τηλεόρασης και ραδιοφώνου, όταν οι άνθρωποι, για να ξεχάσουν τα αληθινά τους βάσανα, πήγαιναν στο καφενείο ή την ταβέρνα και από κάτι που είχαν διαβάσει στις εφημερίδες και τα περιοδικά, ή κάτι μισό που είχαν ακούσει, έστηναν κουβέντες μεταξύ τους, πρόσθεταν ή αφαιρούσαν στο αρχικό "σενάριο", το μπέρδευαν με άλλες υποθέσεις, έτσι σε δουλιά να βρίσκονται... "στη μικρή πλατεία την αστεία...".

Πρόκειται, ακόμα, για τη "συμπαθητική" εκείνη περίοδο ενός τρόπου ζωής, που σε τέτοιες στιγμές, για να ξεχνάει ο κοινωνικός άνθρωπος τα αληθινά του βάσανα, γίνεται στα λόγια συγγραφέας, σκηνοθέτης, βάζει το γκολ που δεν έβαλε ο σκόρερ της ομάδας του, σφυρίζει το οφ - σάιντ που δε σφύριξε ο διαιτητής, γίνεται "για μια μέρα" υπουργός Δημοσίων Εργων και, επιτέλους, "ντύνει" με δέντρα τα βουνά του Λεκανοπεδίου...

Από εκείνες τις εποχές, έχουν περάσει αρκετά χρόνια και οι επιτήδειοι, που παρατήρησαν αυτή τη λειτουργία - ανάγκη της ανθρώπινης συνείδησης "να ξεχνιέται", φρόντισαν να αναπτύξουν μεθόδους για να την "απαγάγουν" είτε για να την εμπορευτούν, είτε να την προσανατολίζουν κατάλληλα κάθε φορά, προκειμένου να αποκομίζουν άλλα κέρδη, αποκοιμίζοντας τη με ανύπαρκτα "προβλήματα", που εφ' όσον "σπαρθούν" στην κοινή γνώμη μετά γίνονται "υπαρκτά" και, το κυριότερο, αποκτούν μία αυτοτέλεια που τα αναπαράγει ανάλογα, πολλαπλασιάζοντας πλέον τις συνέπειες.

Για παράδειγμα, τεράστια εκδοτική πολυεθνική επιχείρηση, προκειμένου τότε να διαδώσει το φτηνό εμπόρευμά της, το λάνσαρε κυνικά με το σλόγκαν "Με ένα Αρλεκιν ξεχνιέσαι" και είχε τεράστια επιτυχία στις πωλήσεις. Η μέθοδος, επίσης, έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον στις σαπουνόπερες, τόσο στις κανονικές που παίζονται σε πολύχρονες συνέχειες στις τηλεοράσεις, όσο και σε εκείνες που κατασκευάζονται με διάφορες ευκαιρίες και σκοπούς, με αφορμή κάποιο πραγματικό ίσως γεγονός, που στην ουσία έχει ασήμαντη αρχική αξία, ή ενδιαφέρει ελάχιστους, αλλά, τροφοδοτούμενο κατάλληλα από τα ΜΜΕ, γίνεται πρόβλημα "όλων" και επίσης στη συνέχεια αρχίζει να αναπαράγεται από μόνο του και να γεννά τη δική του "πλοκή" και τελικό αποτέλεσμα, άλλες φορές πραγματικό και άλλες στα μυαλά των εμπνευστών του.

Σε αυτές τις περιπτώσεις του "ευκαιριακού σίριαλ", η ομάδα στόχευσης είναι συνήθως άνθρωποι της πολιτικής, του θεάματος, του αθλητισμού κλπ., για να υπάρχει η εγγύηση του αρχικού κεντρίσματος της κοινής γνώμης και μετά θα αναλάβει ο "πολλαπλασιαστής" της μεταδοτικότητας την υπόλοιπη δουλιά. Δείγματα τέτοιων αρχικών κεντρισμάτων έχουμε πρόσφατα πολλά. Για παράδειγμα: "Θα βρει τελικά τη Δάφνη του, ο Κ. Καραμανλής;", "Τελειώνει το διδακτορικό της η Νατάσα;", "Χωρίζει ή παντρεύεται ο Βοσκόπουλος;", "Σε τι κατάσταση βρίσκεται το γόνατο του Ράτζα;", "Πλήρωσε τελικά την επιταγή η Α. Βίσσυ;".

Υπάρχουν, φυσικά, και άλλα πιο σοβαροφανή σίριαλ, που ακολουθούν ακριβώς την ίδια αρχή του αρχικού ασήμαντου ή ανύπαρκτου κεντρίσματος, αποκτούν υπόσταση, άρα και "ενδιαφέρον", και αυτοτελώς στη συνέχεια αναπαράγονται. Για παράδειγμα, την ώρα που οι Αμερικάνοι ομολόγησαν κυνικά το ολοφάνερο για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, ο ελληνικός, αλλά και ο τουρκικός λαός πρέπει να αγωνιά - ασχολείται με το τι θα γίνει με το "δύσκολο χαρακτήρα" και την "αθυροστομία" του Θ. Πάγκαλου... Βέβαια, αν οι συνθήκες το επιβάλουν, "πρωταγωνιστές" μπορεί να επιλεγούν και πιο "κοινοί θνητοί", ακόμα και με το ζόρι πολλές φορές, αφού είναι γνωστό πώς χρησιμοποιείται η προσωπική ζωή από τα λεγόμενα "ριάλιτι σόου" ή από κάποιες κύρια τηλεοπτικές ειδήσεις.

Η διαδικασία "απαγωγής της συνείδησης" δε λειτουργεί ακριβώς αυτόματα. Χρειάζονται να κεντριστούν κάποιοι μηχανισμοί ιδιαίτερα πολύπλοκοι, όσον αφορά τη διαμόρφωση συλλογικής συνείδησης και κοινωνικής ψυχολογίας. Πάντως, καθοριστικό ρόλο παίζει η πολύ μεγάλη αρχική δόση, σε τέτοιες ποσότητες που η αρχική "είδηση" να καταναλώνεται ...αχώνευτη. Σ' αυτό το σημείο, πολλά έχουν "προσφέρει" τα ηλεκτρονικά μέσα και η εναλλαγή των εικόνων, που, μην αφήνοντας κανένα περιθώριο δεύτερης σκέψης ή πραγματικού διαλόγου, μπορούν να μετατρέπουν το ανύπαρκτο σε υπαρκτό, το ασήμαντο σε κυρίαρχο, αλλά επίσης και να πείθουν τον μη ενδιαφερόμενο να μετατρέπει σε "προσωπική" του υπόθεση ζητήματα που δεν τον αφορούν, έτσι και αλλιώς. Αυτό, φυσικά, δεν αθωώνει το λεγόμενο έντυπο λόγο, απλά τα ηλεκτρονικά μέσα έχουν τις περισσότερες δυνατότητες.

Μόνο με αυτούς τους όρους το στημένο "σίριαλ" αποκτά αυτή τη δική του αυτοτέλεια αναπαραγωγής και ανάπτυξης με μερικές δυνατότητες "ευλύγιστης" εξέλιξης της "πλοκής" του.

Αρα, εκείνοι που παριστάνουν τους αθώους είναι συνήθως οι πλέον ένοχοι, αφού, σε πρώτο στάδιο, σαν διαμορφωτές της κοινής γνώμης τη "φλομώνουν" με το αρχικό κέντρισμα και στη συνέχεια, όταν αποκτήσει το ανύπαρκτο ύπαρξη, "διαμορφώνονται" ίσως οι ίδιοι από την εξέλιξή του, με άλλοθι ότι "πουλάει", έχει ακροαματικότητα, θεαματικότητα ή ό,τι άλλο... Ακόμα και κριτική να κάνουν πλέον στο φαινόμενο, ουσιαστικά το ταϊζουν σαν "τον γάλο του μπάρμπα Μπρίλιου" και εκείνο φουσκώνει ανάλογα... Για να βγουν χρήματα, να εμπεδωθούν μέτριες καλλιτεχνικές αξίες, να καθιερωθούν πολιτικά πρόσωπα, να επιβάλλεται ένας πολιτικός λόγος, "... βαρκούλες αρμενίζουν".

Ετσι, για παράδειγμα, στην υπόθεση Λιάνη - Παπανδρέου, αφού, για χρόνια, η κοινή γνώμη "μπούκωσε αχώνευτα" διαδρόμους του Χέρτφιλντ, διαζύγια, τούρτες γάμου, βίλες, εμφανίσεις στις συλλογές γραμματοσήμων, αυτοκρατορικές εμφανίσεις στην Τήνο, βυζαντινές σκηνές και "προβληματισμούς" στην Πάτμο, "Ωνάσειο"... και τόσα άλλα, ονομαστά αλλά και ακατονόμαστα, φυσικό είναι να διαμορφωθεί και να έχει αποκτήσει αυτοτέλεια ανάπτυξης και αναπαραγωγής. Με τόσα "αναβολικά", το προϊόν έχει γίνει "σίγουρο άλογο", που πάνω του μπορούν να ποντάρουν άλλοι για χρήματα, άλλοι για αποπροσανατολισμό, άλλοι για ποικίλες πολιτικές σκοπιμότητες, άλλοι για όλα αυτά μαζί... Τώρα πλέον, "ο γάλος" φουσκώνει από παντού, ακόμα και ίσως μόνο από την αρνητική αντιμετώπισή του...

Από αυτές τις συνθήκες, κανένας δε γλιτώνει με το να κλείνει την τηλεόραση, ή να αποφεύγει ...να περνά από το βιβλιοπωλείο του "Λιβάνη", ή"βουλώνοντας τα αυτιά του"... Η ατομική αντίσταση είναι αναποτελεσματική, αφού "πάει πιο εύκολα στην κατηφόρα" και αφού, έτσι και αλλιώς, έχει να αντιμετωπίσει διαμορφωμένα όρια στη συλλογική συνείδηση που τον αφορούν άμεσα. Ακόμα και να κάθεται κανείς να επιχειρηματολογεί για να συνεφέρει τα όρια της λογικής, σημαίνει αυτόματα υποβάθμιση του προβληματισμού και απώλεια χρόνου για σκέψη - δράση για τα αληθινά προβλήματα.

Μόνο η συλλογική δράση δρομολογεί διαδικασίες αντίστασης και σωτηρίας, τόσο της συλλογικής συνείδησης, όσο και της ιδιαίτερης ατομικότητας της προσωπικότητας.

Παύλος ΑΛΕΠΗΣ