Η σύμπτωση της αλλαγής των περιστάσεων και της ανθρώπινης δραστηριότητας ή αυτοαλλαγής μπορεί να εξεταστεί και να κατανοηθεί ορθολογικά μονάχα σαν επαναστατική πρακτική».¹⁰

Στον μπιχεβιορισμό η ανθρώπινη προσωπικότητα αντιμετωπίζεται σύμφωνα με την έκφραση του Βιγκότσκι σαν ένα «σακί εξαρτημένων αντανακλαστικών»¹¹. Αυτές οι απόψεις αναζητούν τις αντικοινωνικές συμπεριφορές σε παράγοντες επιβράβευσης, μίμησης κ.λπ.

Οι πιο εκσυγχρονισμένες εκδοχές του μπιχεβιορισμού αναζητούν τα αποκλειστικά αίτια τέτοιων φαινομένων σε παράγοντες όπως τα ΜΜΕ, τα βιντεοπαιχνίδια, τα κινούμενα σχέδια. Ο αστός ψυχολόγος Μπαντούρα, εκπρόσωπος του «κοινωνικο - γνωστικού συμπεριφορισμού» ή της λεγόμενης «θεωρίας της κοινωνικής μάθησης», προσπάθησε μάλιστα να μελετήσει και πειραματικά την αρνητική επίδραση της τηλεόρασης στην ανάπτυξη βίαιης - επιθετικής συμπεριφοράς. Εδειξε σε πειραματικό περιβάλλον σε παιδιά προσχολικής ηλικίας ταινία, όπου ένας ενήλικος συμπεριφερόταν βάναυσα σε ένα λαστιχένιο ομοίωμα. Τα παιδιά άρχισαν να συμπεριφέρονται μιμούμενα την επιθετική συμπεριφορά. Με βάση μετρήσεις που έγιναν τη δεκαετία του 1960 ήδη τότε τα παιδιά είχαν δει στην τηλεόραση 10.000 δολοφονίες ως τα 14 τους χρόνια, ενώ το 75% των προγραμμάτων περιείχαν σκηνές «βίας»¹².

Οι μπιχεβιοριστικές θεωρίες της μίμησης προφανώς στηρίζονται σε πραγματικά δεδομένα, τα οποία αποδίδονται και με τα παραπάνω πειράματα, όμως δεν μπορούν να εξηγήσουν πώς τέτοιες συμπεριφορές από απλή μίμηση μετατρέπονται σε στοιχεία που καθορίζουν την κοινωνική δραστηριότητα και την προσωπικότητα του ανθρώπου. Επί της ουσίας αδυνατούν να εξηγήσουν τη βαθύτερη κοινωνική αιτία τέτοιων φαινομένων.

Τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ ασφαλώς και συμβάλλουν στη στρεβλή αντίληψη και στην ανάπτυξη αντικοινωνικών συμπεριφορών, αφενός γιατί στηρίζονται στην ιδεολογία της αστικής τάξης, αφετέρου επειδή αναπαράγουν τα φαινόμενα της σήψης του καπιταλιστικού συστήματος. Η επίδρασή τους δεν είναι κάτι ξεκομμένο από τους στόχους της καπιταλιστικής κυριαρχίας που υπηρετούνται από όλα τα μέσα που διαθέτει το σύστημα, μεταξύ αυτών τα μέσα Παιδείας, ενημέρωσης, ψυχαγωγίας κ.λπ. Αυτή η επίδραση καταγράφεται αυτονομημένη ως «αρνητική επίδραση», ήδη από τη δεκαετία του 1960, ενώ αποσιωπάται ότι αναπαράγεται ο ανταγωνισμός, ο ατομισμός, η κατασταλτική βία, η βία των ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων, η βία που καλλιεργεί το φόβο και η ανασφάλεια. Ετσι καλλιεργείται με όλους τους τρόπους η αντίληψη ότι η ζωή είναι ζούγκλα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι η «άρρωστη» ιδέα της βιντεοσκόπησης προσωπικών στιγμών διαμορφώθηκε μέσα από τη λειτουργία των ΜΜΕ, με τις ευθύνες της αστικής διακυβέρνησης για την ύπαρξη και το περιεχόμενο της ιδιωτικής τηλεόρασης.

Επίσης, τα ΜΜΕ έχουν έναν ειδικό ρόλο στην προσπάθεια αυτά τα φαινόμενα να διογκώνονται, να γίνονται χαρακτηριστικό δραστηριότητας διαφόρων ομάδων νεολαίας, όπως αναφερθήκαμε και σε προηγούμενο σημείο.

Η πληρέστερη κατανόηση του ρόλου και του μηχανισμού - μέσω του οποίου λειτουργούν τα ΜΜΕ - στη διαμόρφωση αξιών, τρόπου ζωής και συνείδησης χρειάζεται να λαμβάνει υπ' όψιν ότι τα ΜΜΕ βασικά αναπαράγουν στοιχεία που γεννιούνται στο έδαφος των κοινωνικών σχέσεων. Ετσι, λοιπόν, η «θεωρία της κοινωνικής μάθησης» και η έρευνά της παραμένει αναγκαστικά αφηρημένη, αποσπασμένη από τις συγκεκριμένες κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις.

Συνοψίζοντας, η κυρίαρχη αστική ιδεολογία και απολογητική προσπαθεί να πλάσει πλήθος επιχειρημάτων, για να εξηγήσει τέτοια φαινόμενα. Κάποια ρεύματα προσπαθούν να φορτώσουν την αποκλειστική ευθύνη σε μια σειρά υπαρκτούς κοινωνικούς παράγοντες, όπως η οικογένεια, ο κοινωνικός περίγυρος, οι παρέες, θεωρώντας τους όμως έξω από τις σχέσεις παραγωγής και ανάγοντάς τους ως πρωταρχικές αιτίες. Κάποιοι άλλοι προσπαθούν να δείξουν ότι η εγκληματικότητα, η επιθετική συμπεριφορά είναι σύμφυτη με τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά και ότι είναι ενσωματωμένη στο DNA. Βιολογικοποιούν, δηλαδή, κοινωνικά χαρακτηριστικά και αθωώνουν το σύστημα.

Σε κάθε περίπτωση, η επιδίωξη είναι να ξεκοπούν παράμετροι του προβλήματος, να αυτονομηθούν, να μην εξεταστούν σε βάθος οι κοινωνικές σχέσεις. Να παρουσιαστούν οι παράγοντες που συντελούν στην όξυνση του προβλήματος ως αιτίες που το γεννούν. Κοινό σημείο και στόχος είναι να μην μπει στο στόχαστρο η κρίση αξιών του καπιταλιστικού συστήματος.

Το πρόβλημα, ωστόσο, δεν είναι να διαπιστώσουμε ότι ο άνθρωπος είναι ταυτόχρονα βιολογικό και κοινωνικό ον. Αυτή είναι μια αδιαφιλονίκητη αλήθεια, η οποία όμως δε μας πληροφορεί για την ουσία της προσωπικότητας, για τη γέννησή της.

Αφετηριακό σημείο για τη μαρξιστική - δηλαδή τη διαλεκτική υλιστική - προσέγγιση είναι η μελέτη της ανάπτυξης της προσωπικότητας ως διαδικασίας των ζωντανών σχέσεων του ατόμου, ως συνέχειας των μεταμορφώσεων της δραστηριότητάς του. Μια τέτοια προσέγγιση οδηγεί στην ιδέα της ιστορικοκοινωνικής ουσίας της προσωπικότητας. Η προσωπικότητα γεννιέται και φανερώνεται για πρώτη φορά μέσα στην κοινωνία, ο άνθρωπος δεν μπαίνει στην ιστορία παρά σαν άτομο προικισμένο με ορισμένες φυσικές ιδιότητες και ικανότητες και δε γίνεται προσωπικότητα παρά σαν υποκείμενο των κοινωνικών σχέσεων.

Ετσι η νεανική προσωπικότητα των εφήβων δεν είναι ένα ενσωματωμένο όλο που καθορίζεται γενετικά: Η προσωπικότητα δεν υπάρχει από τη γέννηση, αλλά γίνεται, παράγεται και η ίδια, διαμορφώνεται μέσα στις κοινωνικές σχέσεις με τις οποίες αναπτύσσεται και δραστηριοποιείται το άτομο σε όλη του τη ζωή. Δηλαδή, είναι ένα σχετικά αργό προϊόν της ιστορικο-κοινωνικής ανάπτυξης του ανθρώπου. Αν και τα χαρακτηριστικά της ατομικότητας εκδηλώνονται ζωηρά από τις πολύ μικρές ηλικίες, δεν μπορούμε να μιλάμε για την προσωπικότητα ενός νεογέννητου.

Με δύο λόγια, πρέπει να ξεχωρίσουμε τρία στοιχεία για να κατανοήσουμε την ανάπτυξη της προσωπικότητας: α) Τα ατομικά - βιολογικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου ως προϋποθέσεις της ανάπτυξης της προσωπικότητας. β) Τις κοινωνικές σχέσεις ως την πηγή της ανάπτυξης της προσωπικότητας. γ) Τη δραστηριότητα ως βάση πραγμάτωσης της ζωής της προσωπικότητας στο σύστημα των κοινωνικών σχέσεων.

Ο Μαρξ στη «Γερμανική ιδεολογία» γράφει: «Οι προϋποθέσεις που από αυτές ξεκινάμε δεν είναι αυθαίρετες, δεν είναι δόγματα, είναι πραγματικές προϋποθέσεις που δεν μπορούμε να κάνουμε αφαίρεσή τους παρά στη φαντασία. Αυτές είναι τα πραγματικά άτομα, οι πράξεις τους και οι υλικές συνθήκες της ύπαρξής τους».¹³

Οι άνθρωποι είναι μέρος της φύσης. Αρα, για να ζήσουν χρειάζεται να δράσουν, να παράγουν τα μέσα ύπαρξής τους. Ταυτόχρονα, ενώ μεταμορφώνουν τον εξωτερικό κόσμο, δρώντας απάνω του μεταμορφώνονται και οι ίδιοι. Γι' αυτό το ΕΙΝΑΙ τους προσδιορίζεται από τη δραστηριότητά τους, που και αυτή η ίδια προσδιορίζεται από το επίπεδο ανάπτυξης των μέσων και των μορφών οργάνωσής της. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατανοηθεί έξω από το σύστημα των σχέσεών του με τη φύση και την κοινωνία. Οπως λέει ο Λεόντιεφ, «το να μελετάς τον ατομικό ψυχισμό είναι σαν να αναλύεις τις κοινωνικές συνθήκες και τις συγκεκριμένες περιπτώσεις που τυχαίνουν σε καθεμιά από αυτές».¹⁴

Ο άνθρωπος δεν υπάρχει έξω από το σύνολο των κοινωνικών του σχέσεων, η έρευνα για τον άνθρωπο πρέπει να στραφεί στις ίδιες τις κοινωνικές σχέσεις. Βάση των κοινωνικών σχέσεων είναι οι σχέσεις παραγωγής.

Η έννοια «σχέσεις παραγωγής» με την πλατιά σημασία της λέξης περιλαμβάνει όλες τις μορφές των οικονομικών σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους. Από το σύμπλεγμα των σχέσεων παραγωγής, η βασική - εκείνη που καθορίζει όλες τις άλλες - είναι η σχέση των ανθρώπων προς τα μέσα παραγωγής, οι μορφές συνένωσης των παραγωγών με τα μέσα παραγωγής, με άλλα λόγια οι μορφές ιδιοκτησίας. Η ουσία οποιουδήποτε τύπου σχέσεων παραγωγής χαρακτηρίζεται προπάντων από τη μορφή ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, δηλαδή από το ποιος είναι ο κάτοχος των μέσων παραγωγής.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

Το άρθρο αναδημοσιεύεται από την «Κομμουνιστική Επιθεώρηση» τεύχος 2 2007

Σημειώσεις:

10. Κ. Μαρξ, «Θέσεις για τον Φόυερμπαχ». Περιλαμβάνονται στο έργο των Κ. Μαρξ και Φρ. Ενγκελς «Η γερμανική Ιδεολογία», τόμος 1, σελ. 46, εκδ. «Gutenberg».

11. Λ. Σ. Βιγκότσκι: Βλ. Ελισαίου Βαγενά, «Για μια άλλη προσέγγιση της παιδικής επιθετικότητας», σελ. 69, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή».

12. Ελισαίου Βαγενά: «Για μια άλλη προσέγγιση της παιδικής επιθετικότητας», σελ. 91, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή».

13. Κ. Μαρξ: «Η γερμανική Ιδεολογία», τόμος 1, σελ. 60, εκδ. «Gutenberg».

14. Λεόντιεφ: «Δραστηριότητα, συνείδηση, προσωπικότητα», σελ. 13, εκδ. «Αναγνωστίδης».