Με ενδιαφέρον αναμένεται η δεύτερη πράξη αυτού του θεάτρου του παραλόγου, που άνοιξε «αυλαία» στις αρχές Μάρτη, στο Ανώτατο Δικαστήριο της Πρετόρια. Σαράντα μεγάλες φαρμακευτικές βιομηχανίες μήνυσαν την κυβέρνηση της Νότιας Αφρικής για παραβίαση των κανόνων περί πνευματικής ιδιοκτησίας, επειδή, εφαρμόζοντας το νόμο Μαντέλα από το 1997, επέλεξε τη λύση της εισαγωγής μη αυθεντικών φαρμάκων και την κατασκευή τους, προκειμένου να αντιμετωπίσει το δραματικό πρόβλημα της εξάπλωσης του AIDS.

Οι αντιδράσεις πολλές και οργισμένες τόσο σε επίπεδο ανθρωπιστικών οργανώσεων όσο και σε επίπεδο κινητοποιήσεων σε όλο τον κόσμο, και κυρίως εντός των ΗΠΑ, όπου εδράζουν οι περισσότερες από αυτές τις βιομηχανίες. Η δίκη αναβλήθηκε για τις 18 Απρίλη και, παρά τα όποια βήματα «υποχώρησης» στα οποία υποχρεώθηκαν οι φαρμακοβιομηχανίες μετά από ασφυκτικές πιέσεις και αλλεπάλληλες διαδηλώσεις (π.χ. η «Bristol Myers Squibb» ανακοίνωσε την πώληση για 1 δολάριο του φαρμάκου της στη Νότια Αφρική και τη χορήγηση της πατέντας του σε νοτιοαφρικανική εταιρία), η μήνυση παραμένει σε ισχύ και ο εφιάλτης δεν έχει τέλος.

Η προσφυγή των φαρμακευτικών εταιριών βασίζεται στην ειδική πρόβλεψη για την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων (TRIPS), που εμπεριέχεται στην GATT. Παρά την ποικιλία των τομέων στους οποίους αναφέρεται η προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων, στη χρήση της καταφεύγουν σχεδόν αποκλειστικά οι φαρμακευτικές πολυεθνικές. Μέσα από τα TRIPS, μία εταιρία που δημιουργεί και προωθεί στο εμπόριο ένα προϊόν διατηρεί τα αποκλειστικά δικαιώματα πωλήσεων, αφού έχει την πατέντα, παγκοσμίως, για τουλάχιστον 20 χρόνια.

Παρά τις επιμέρους περιπτώσεις, αλλά και τους επιπλέον περιορισμούς που προβλέπονται από την GATT και σχεδιάζεται να επεκταθούν μέσα από την αναθεώρηση της FTAA, ακόμη και ο αρμόδιος, προς επίβλεψη των κανόνων αυτών, οργανισμός, ο ΠΟΕ, αναγνωρίζει ότι υπάρχουν «περιπτώσεις που μία χώρα έχει το δικαίωμα να παραβεί το νόμο περί πνευματικών δικαιωμάτων, όταν πρόκειται για μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης». Αξίζει, πάντως, να αναφερθεί ότι η Ουάσιγκτον έχει εγκαλέσει ενώπιον του ΠΟΕ, ήδη, τη Βραζιλία για παραβίαση των TRIPS, επειδή έχει προχωρήσει στην παραγωγή φαρμάκων για τη θεραπεία του AIDS, αναλόγου ποιότητας των αυθεντικών, με αποτέλεσμα να είναι η αναπτυσσόμενη χώρα - πρότυπο στον έλεγχο της διάδοσης της ασθένειας, αλλά και στην ανακούφιση των πασχόντων.

Και η κατάσταση που διαμορφώνεται ώρα με την ώρα στην υποσαχάρια αφρικανική ήπειρο, με αιχμή του δόρατος τη Νότια Αφρική, εξαιτίας του ιού HIV δεν είναι απλώς «έκτακτης ανάγκης». Αν και στην προκειμένη περίπτωση οι αριθμοί και τα ποσοστά δεν έχουν μεγάλη σημασία, επειδή αυξάνουν ώρα με την ώρα, δεν παύουν να είναι ενδεικτικά της τραγωδίας. Η μαύρη ήπειρος καταμετρά, ήδη, 17 εκατομμύρια νεκρούς από AIDS, ενώ εκτιμάται από τα 36 εκατομμύρια των φορέων της ασθένειας, τα 25 εκατ. ζουν στην υποσαχάρια Αφρική και ποσοστό μικρότερο του 1% μπορεί να πληρώσει την πρέπουσα θεραπευτική αγωγή. Καθημερινά, οι κηδείες των θυμάτων του AIDS κυμαίνονται ανάμεσα στις 6.000 έως 7.000, ενώ εκτιμάται ότι καθημερινά γεννιούνται 200, ήδη, μολυσμένα βρέφη και άλλοι 1.000 άνθρωποι μολύνονται, στη Νότια Αφρική μόνο. Ενώ στην Αφρική ζει το 12% του παγκόσμιου πληθυσμού, καταγράφεται το 80% των σε παγκόσμια εμβέλεια θανάτων από AIDS και το 90% των θανάτων από ελονοσία. Μέχρι το 2010, 28 εκατομμύρια παιδιά θα είναι ορφανά από έναν γονιό, εξαιτίας του AIDS. Με την επιφύλαξη της διαρκούς αύξησης των αριθμών, τα 4,5 από τα 40 εκατομμύρια των Νοτιοαφρικανών νοσούν από AIDS.

Για στυγνή παραβίαση της θεμελιώδους αρχής εξασφάλισης στοιχειωδών κανόνων υγιεινής και διασφάλισης της υγείας, που προβλέπεται από τη Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, κάνουν λόγο ανθρωπιστικές οργανώσεις, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, ιατρικές οργανώσεις, πλήθος ανθρώπων του Τύπου που στάθηκαν στο πλευρό της νοτιοαφρικανικής κυβέρνησης, ακόμη και η αρμόδια επιτροπή του ΟΗΕ, η UNAIDS, που χρησιμοποίησε λιγότερο «σκληρές» εκφράσεις. Και η άποψη αυτή δεν είναι δύσκολο να στοιχειοθετηθεί. Οταν η θεραπευτική αγωγή στις ανεπτυγμένες χώρες κοστίζει από 10.000 έως 15.000 δολ. ετησίως, πώς ακριβώς θα μπορέσει να αντεπεξέλθει ένας Αφρικανός, με ημερήσιο εισόδημα, συχνά, μικρότερο του 1 δολαρίου; Και με δεδομένο ότι το κοκτέιλ φαρμάκων της αγωγής δε θεραπεύει, απλώς διατηρεί σε καταστολή τον ιό, με αποτέλεσμα να μην καταρρέει το ανοσοποιητικό σύστημα του ασθενούς, να αναστέλλεται η ταχύτητα ανάπτυξης του ιού και κατά συνέπεια να εξασφαλίζεται παράταση ζωής υπό αξιοπρεπείς όρους για τον πάσχοντα.

Η κατάσταση που επικρατεί στην υποσαχάρια Αφρική είχε παρουσιαστεί στις ακριβείς της διαστάσεις στην 13η Παγκόσμια Διάσκεψη για του AIDS, που πραγματοποιήθηκε στο Ντουρμπάν της Νότιας Αφρικής, τον Ιούλιο. Εκτοτε, οι μεγάλες φαρμακευτικές εταιρίες ανακοίνωσαν μείωση της τιμής των προϊόντων τους για τις μαστιζόμενες χώρες. Μέτρο που δεν ήταν παρά σταγόνα στον ωκεανό. Οι προβλέψεις, άλλωστε, ήταν παραπάνω από δυσοίωνες. Αν δεν ανασχεθεί η εξέλιξη της ασθένειας, μέσα στα επόμενα 30 χρόνια η αφρικανική ήπειρος δε θα έχει, απλώς, καταρρεύσει οικονομικά, θα έχει ερημωθεί.

Για πολλούς επιστήμονες, η επιδημία του AIDS δεν μπορεί παρά μόνο να συγκριθεί με τη βουβωνική πανώλη που ερήμωσε την Ευρώπη των 14ο αιώνα. Γιατί, εκτός από την ανεπάρκεια στην πρόληψη, η αδυναμία παροχής επαρκούς θεραπείας στους φορείς, οδηγεί στην ταχύτατη ολική εκδήλωση της ασθένειας, στην περιθωριοποίηση από την εργασία ολοένα και μεγαλύτερου αριθμού εργασιακά ενεργού πληθυσμού, στην απελπισμένη αναζήτηση επιβίωσης μέσα από την πορνεία και στη διεύρυνση ενός θανατηφόρου φαύλου κύκλου ανεξέλεγκτα. Υπό τις συνθήκες αυτές, δεν μπορεί να φανεί παρά στοιχειωδώς λογική η αναζήτηση όσο το δυνατόν φθηνότερων φαρμάκων, π.χ. η προτίμηση των μη πατενταρισμένων φαρμάκων ινδικών βιομηχανιών, που κοστίζουν, στον ασθενή, ετησίως, μέχρι 350 δολάρια και επίσης η προσπάθεια εγχώριας παρασκευής τους.

Την ίδια στιγμή, οι φαρμακευτικές εταιρίες, αλλά και οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ και άλλων δυτικών χωρών που έσπευσαν με τη σιωπή τους να τους παράσχουν στήριξη, διαρρηγνύουν τα ιμάτιά τους για την προάσπιση των εμπορικών συμφωνιών και των κανόνων τους και δε δίστασαν, απαντώντας στις κατηγορίες περί προτεραιότητας του κέρδους από την ανθρώπινη ζωή, να προτάξουν το επιχείρημα ότι οι υπέρογκες κοστολογήσεις των φαρμάκων και η εμμονή για να παραμείνουν τόσο υψηλές σχετίζεται με την αναγκαιότητα εξασφάλισης πόρων για τη συνέχιση των ερευνών και την τελειωτική καταπολέμηση της ασθένειας. Επιχείρημα φαιδρό, τόσο στην ηθική του πλευρά όσο και στην πραγματικότητα.

Οπως είναι γνωστό, το πλέον διαδεδομένο και, μέχρι σήμερα, αναγκαίο φάρμακο του θεραπευτικού κοκτέιλ, το AZT ή Ζερίτ, που παράγεται π.χ. από την εταιρία «Glaxo Wellcome Merck» και την «Bristol Myers Squibb», ανακαλύφθηκε και δοκιμάστηκε από επιστήμονες του Εθνικού Ινστιτούτου Υγείας των ΗΠΑ, με κρατικά κονδύλια, και στη συνέχεια τα δικαιώματα παραχωρήθηκαν, με ποικίλα ανταλλάγματα φυσικά, στις φαρμακευτικές εταιρίες. Γνωστή, επίσης, είναι η στενή διασύνδεση του Πανεπιστημίου Yale με την «Bristol Myers Squibb», η οποία αποτελεί και την επίσημη χορηγό των ερευνητικών προγραμμάτων του. Η σφοδρή αντίδραση των φοιτητών του Πανεπιστημίου, που στο πλευρό τους είχαν τον καθηγητή - ερευνητή που ανακάλυψε την πιο εξελιγμένη μορφή του ΑΖΤ, προκάλεσε αναστάτωση στη διοίκηση του γνωστού Πανεπιστημίου, η οποία αναγκάστηκε να παραδεχτεί τόσο την εξάρτησή της από τη φαρμακευτική εταιρία, αλλά και να δεσμευτεί για άσκηση πιέσεων προς αυτήν υπό την απειλή της μαζικής αποχώρησης των φοιτητών.

Εκτός από την, μεγάλου μεγέθους, κρατική χορηγία, οι φαρμακευτικές εταιρίες επιμένουν να αποκρύπτουν το ακριβές ποσό που δαπανούν για έρευνες, παρά τις πολυάριθμες γενικές αναφορές του σε αυτό, επιμένουν να αποκρύπτουν τα αποδεδειγμένως τεράστια ποσά που δαπανούν για διαφήμιση και προώθηση, όπως επίσης και τα τεράστια κέρδη τους. Δεν είναι τυχαίο ότι ουδεμία απάντηση έλαβαν οι «Γιατροί χωρίς Σύνορα», από την «Glaxo Wellcome Merck», όταν ανακοίνωσαν ότι η εταιρία, μόνο το 1999, είχε καθαρά κέρδη 589 εκατομμύρια δολάρια, ποσό που καλύπτει δύο φορές τα έξοδά της για έρευνα και για διαφήμιση, ενώ το ίδιο ποσό μπορεί να καλύψει, ετησίως, τις ανάγκες φαρμακευτικής κάλυψης όλης της αφρικανικής ηπείρου.

Ξεκάθαρη ήταν και η θέση της νέας αμερικανικής ηγεσίας. Ο Τζορτζ Μπους, εκτός από την απόφαση διακοπής χρηματοδότησης όλων των οργανώσεων που εφαρμόζουν οικογενειακό προγραμματισμό (και κατά συνέπεια βοηθούν στον περιορισμό του AIDS) στην Αφρική, διακήρυξε ότι «η Αφρική δεν είναι προτεραιότητα στην εξωτερική μας πολιτική». Αυτό πρακτικά μεταφράζεται ότι μπορεί το Αμερικανό Κογκρέσο π.χ. να χορηγεί κάθε χρόνο 3 δισ. δολάρια βοήθεια, στρατιωτική κυρίως, προς το Ισραήλ, αλλά θα διατηρήσει στα 325 εκατομμύρια δολάρια τη βοήθεια που δίνει ετησίως για την καταπολέμηση του AIDS, παρά το γεγονός ότι μόνο η εκστρατεία ενημέρωσης της UNAIDS κοστολογείται στο 1,5 δισ. δολάρια. Ως κίνηση καλής θέλησης, μάλιστα, η Τράπεζα Εισαγωγών - Εξαγωγών προσφέρθηκε να δανείσει 500 εκατομμύρια δολάρια στις αφρικανικές χώρες, προκειμένου να αγοράσουν φάρμακα, τα οποία θα αποπληρώσουν φυσικά.

Αλλωστε, παρά τις αλλεπάλληλες εκκλήσεις, οι αφρικανικές χώρες συνεχίζουν να αποπληρώνουν το δυσβάσταχτο χρέος. Οι αφρικανικές χώρες χρωστούν προς τις ΗΠΑ, την ΕΕ, την Παγκόσμια Τράπεζα, το ΔΝΤ 300 δισ. δολάρια, με αποτέλεσμα, ετησίως, να δίνουν 25 δισ. δολάρια για την αποπληρωμή και μόνο 15 δισ. για την κατασκευή ανθρωπίνων συστημάτων υγείας, τα οποία όμως αποτελούν προτεραιότητα ζωής και θανάτου. Η σταθερά επανερχόμενη πρόταση της διαγραφής των χρεών παραμένει, μόνιμα, υπό συζήτηση.

Για ένα νέο και σκληρότερο «απαρτχάιντ» κάνει λόγο ο Σάλιχ Μπούκερ, πρόεδρος του Κέντρου Πληροφοριών Αφρικανικής Πολιτικής και του Αμερικανικού Ταμείου της Αφρικανικής Επιτροπής. Ο Μπούκερ υπογραμμίζει ότι η δήθεν έκπληξη για τις τραγικές διαστάσεις της ασθένειας είναι ψεύτικη, γιατί οι εκτιμήσεις, πριν από δέκα χρόνια, ήταν σαφείς και εφιαλτικές. Ο μαύρος ακτιβιστής υπογραμμίζει, και βρίσκει σύμφωνους εκπροσώπους και της UNAIDS, ότι αν το επίκεντρο της μάστιγας ήταν στη βόρεια Αμερική ή οπουδήποτε αλλού, πλην της Αφρικής, η κινητοποίηση θα ήταν μεγαλύτερη. Εντούτοις, ο πληθυσμός της αφρικανικής ηπείρου παραμένει «άνθρωπος δεύτερης κατηγορίας». Η παροχή φθηνότερων φαρμάκων είναι μόνο ένα από τα μέτρα, υπογραμμίζει ο Μπούκερ, αντανακλώντας τις απόψεις και πολλών άλλων επιστημόνων.

Το σύνολο των δομών των συστημάτων υγείας των αφρικανικών χωρών πρέπει όχι να αναδομηθεί, αλλά να δημιουργηθεί εξαρχής, διότι ουδέποτε υπήρξε. «Η μαύρη ήπειρος και οι πολίτες της ήταν μόνο πεδίο εκμετάλλευσης λαμπρό και παραμένει, επιβεβαιώνοντας ότι η λογική του απαρτχάιντ έχει πάντα ισχυρούς υποστηρικτές και υπερμάχους» συνεχίζει ο Μπούκερ, αφού «παρά τους τραγικούς αριθμούς και το θάνατο που πλήττει την Αφρική, οι Αφρικανοί παραμένουν πάντα εκτός πρόσβασης από τη στοιχειώδη φαρμακευτική, αλλά και νοσηλευτική, ιατρική, υγιεινή περίθαλψη. Η στάση της διεθνούς κοινότητας, των ισχυρών κυβερνήσεων, δείχνει ότι επιλέγουν το κέρδος των φαρμακευτικών εταιριών και τη σώρευση χρημάτων από τα δάνεια, παρά την προσπάθεια αποτροπής μιας γενοκτονίας».