Η ίδια διαδικασία συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου που πραγματοποιείται στον τομέα της βιομηχανίας διεξάγεται και στον τραπεζικό τομέα.

Στον προμονοπωλιακό καπιταλισμό οι τράπεζες απασχολούνταν κυρίως με το ρόλο του μεσάζοντα: δέχονταν καταθέσεις και έδιναν βραχυπρόθεσμα δάνεια σε επιχειρήσεις. Ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για την προσέλκυση ισχυρών πελατών. Μέσα από αυτή τη διαδικασία ένας μικρός αριθμός γιγαντιαίων τραπεζών κυριάρχησε στη χρηματιστική ζωή των καπιταλιστικών χωρών. Ενας μικρός αριθμός τραπεζιτών κατέχει πλέον ένα ντε φάκτο μονοπώλιο για την παραχώρηση πίστωσης. Αυτό οδηγεί στο να μη συμπεριφέρονται πλέον σαν παθητικοί δανειστές που αρκούνται απλώς στην είσπραξη των τόκων των κεφαλαίων που προκατέβαλαν.

Τα τραπεζιτικά μονοπώλια, σε αντίθεση με τις τράπεζες του προμονοπωλιακού καπιταλισμού, δίνουν μακροχρόνια δάνεια σε βιομηχανικές επιχειρήσεις και έχουν ως κύριο συμφέρον την εξασφάλιση της αποδοτικότητας αυτών των επιχειρήσεων. Οταν μάλιστα χορηγούν πίστωση σε επιχειρήσεις που επιδίδονται σε ίδιες ή παραπλήσιες δραστηριότητες, προσπαθούν να αποφύγουν τον εξοντωτικό ανταγωνισμό μεταξύ τους, που θα οδηγούσε σε πτώση των κερδών. Ετσι, επεμβαίνουν για να επιταχύνουν και μερικές φορές να επιβάλουν τη βιομηχανική συγκέντρωση και συγκεντροποίηση.

Στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα οι τράπεζες παύουν να είναι απλοί πιστωτές των βιομηχανικών επιχειρήσεων. Δίνοντας μακροχρόνια δάνεια συμμετέχουν, στην πραγματικότητα, ενεργά στο κεφάλαιο της εταιρίας, ενώ από την άλλη μεριά και τα βιομηχανικά μονοπώλια γίνονται από τη μεριά τους συνιδιοκτήτες τραπεζών.

Ο Λένιν αναφέρει ότι "Οι τράπεζες σ' όλες τις καπιταλιστικές χώρες και παρ' όλες τις ποικιλομορφίες της τραπεζικής νομοθεσίας, δυναμώνουν και επιταχύνουν κατά πολύ το προτσές συγκέντρωσης του κεφαλαίου και δημιουργίας μονοπωλίων" (22). Καθορίζοντας επίσης το μονοπώλιο σαν τη νεότατη φάση ανάπτυξης του καπιταλισμού, υπογράμμιζε ότι "οι τράπεζες αποτελούν τα κέντρα της σύγχρονης οικονομικής ζωής, τους βασικούς νευραλγικούς κόμβους όλου του καπιταλιστικού συστήματος εθνικής οικονομίας" (23).

Το χρηματιστικό κεφάλαιο διαμορφώνεται σαν αποτέλεσμα της σύμφυσης του βιομηχανικού και του τραπεζικού κεφαλαίου.

Ο Λένιν θα αναδείξει την εμφάνιση της χρηματιστικής ολιγαρχίας ως το δεύτερο βασικό γνώρισμα της εποχής του ιμπεριαλισμού. Θα γράψει χαρακτηριστικά: "Η συγκέντρωση της παραγωγής, τα μονοπώλια που ξεπηδούν απ' αυτήν, η συγχώνευση και η σύμφυση των τραπεζών με τη βιομηχανία - να η ιστορία γέννησης του χρηματιστικού κεφαλαίου και το περιεχόμενο αυτής της έννοιας" (24). Και επισημαίνει ότι ο καπιταλισμός που άρχισε την ανάπτυξή του από το μικρό τοκογλυφικό κεφάλαιο, τελειώνει την ανάπτυξή του με το γιγάντιο τοκογλυφικό κεφάλαιο (25).

Ενα σύγχρονο χαρακτηριστικό παράδειγμα χρηματιστικής ολιγαρχίας είναι ο όμιλος επιχειρήσεων της οικογένειας Ροκφέλερ στις ΗΠΑ. Σ' αυτόν παίρνουν μέρος περισσότερες από 22 βιομηχανικές εταιρίες, 6 μεταφορικές και 11 τραπεζιτικές. Το συνολικό κεφάλαιο των εταιριών της ομάδας ξεπερνά τα 100 δισεκατομμύρια δολάρια. Φυσικά το ατομικό κεφάλαιο της οικογένειας Ροκφέλερ είναι πολύ μικρότερο. Διαχειρίζονται όμως όλο το κεφάλαιο του χρηματιστικού ομίλου που καθοδηγείται απ' αυτούς (26).

"Η μεγαλύτερη γερμανική εταιρία, η Daimler - Benz, συμμετείχε τον Οκτώβριο του 1995, έμμεσα ή άμεσα, σε 1.104 επιχειρήσεις σε 62 χώρες. Από το σύνολο των συμμετοχών, 433 αφορούσαν γερμανικές επιχειρήσεις σε 55 κλάδους. Το μεγαθήριο RWE συμμετέχει σε 1.738 επιχειρήσεις σε 40 χώρες, ενώ 1.217 συμμετοχές αφορούν γερμανικές εταιρίες σε 100 κλάδους",... "Ανάμεσα στις 10 μεγαλύτερες εμπορικές της Ευρώπης σήμερα, συναντά κανείς τέσσερις γερμανικές. Ιδιαίτερα ενισχυμένες είναι οι γερμανικές τράπεζες και οι ασφαλιστικές εταιρίες, οι κυρίαρχες του οικονομικού παιχνιδιού στη χώρα"... "στις 10 μεγαλύτερες ευρωπαϊκές τράπεζες εντοπίζει κανείς δυο γερμανικές (Deutsche, Dresdner) αλλά και τέσσερις γαλλικές" (27).

Το τρίτο βασικό γνώρισμα της εποχής του ιμπεριαλισμού, σύμφωνα με τη λενινιστική ανάλυση, είναι η τεράστια αύξηση της σημασίας της εξαγωγής κεφαλαίου και ο πρωτεύοντας ρόλος της σε σχέση με την εξαγωγή εμπορευμάτων, συγκριτικά με το στάδιο του ελεύθερου ανταγωνισμού. Η αναγκαιότητα εξαγωγής κεφαλαίου προήλθε από τη δημιουργία σε μια σειρά ισχυρές βιομηχανικές χώρες ενός "πλεονάσματος κεφαλαίου" για το οποίο δεν υπήρχε πλέον πεδίο συμφέρουσας τοποθέτησης εντός των συγκεκριμένων χωρών.

Στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες εμφανίστηκε η υπερσυσσώρευση του κεφαλαίου, ως αποτέλεσμα της όξυνσης της αντίθεσης κεφαλαίου - εργασίας. Δηλαδή, από τη μια συγκεντρώθηκε ο πλούτος σε λίγα χέρια, οι πλούσιοι γίνονταν πλουσιότεροι, από την άλλη οι φτωχοί γίνονταν φτωχότεροι. Ετσι δεν μπορούσαν να καταναλώσουν, τα προϊόντα έμεναν απούλητα, οι καπιταλιστές περιόριζαν τις παραγωγικές επενδύσεις τους. Με άλλα λόγια, εμφανίστηκαν συνθήκες δυσκολίας να πραγματοποιηθεί η υπεραξία σε κέρδος. Και βέβαια οι καπιταλιστές δεν ήταν διατεθειμένοι να χρησιμοποιούν το περίσσευμα του κεφαλαίου για το ανέβασμα του βιοτικού επιπέδου των μαζών, για την πλατιά εκμηχάνιση και ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής. Αυτό θα σήμαινε μείωση των κερδών και επομένως ο καπιταλισμός θα έπαυε να είναι καπιταλισμός αν αποδεχόταν μια τέτοια λειτουργία. Αντίθετα, η ανισομετρία στην ανάπτυξη των χωρών έδινε τη δυνατότητα εξαγωγής κεφαλαίου στις πιο καθυστερημένες χώρες, όπου η χαμηλή τιμή της εργατικής δύναμης, της γης και οι φθηνές πρώτες ύλες δημιούργησαν τη δυνατότητα εξασφάλισης μεγαλύτερων κερδών.

Η εξαγωγή κεφαλαίων δε γίνεται μόνο με άμεσες παραγωγικές επενδύσεις, αλλά και με άλλες μορφές, π.χ. των δανείων και έχει ενταθεί πολύ περισσότερο σήμερα.

Τα δύο τελευταία οικονομικά γνωρίσματα που συμπληρώνουν τον λενινιστικό ορισμό του ιμπεριαλισμού είναι τα ακόλουθα:

- Η ίδρυση διεθνών μονοπωλιακών ενώσεων των κεφαλαιοκρατών, που μοιράζουν τον κόσμο.

Με τον όρο διεθνή μονοπώλια εννοούμε συνήθως συμφωνίες ανάμεσα στα μεγαλύτερα μονοπώλια των διαφόρων χωρών που παράγουν ομοειδή προϊόντα. Ενα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιας συμφωνίας ήταν αυτή που κλείστηκε το 1907 ανάμεσα στην αμερικάνικη "General Electric" και στη γερμανική AEG για το μοίρασμα της παγκόσμιας αγοράς ηλεκτρικών ειδών. Με βάση αυτή τη συμφωνία η General Electric πήρε τον έλεγχο στην αμερικάνικη ήπειρο και η AEG στην Ευρώπη (28).

Πρόσφατα, στις αρχές του '96, δυο μονοπωλιακές επιχειρήσεις στο χώρο των καυσίμων και των ορυκτελαίων, η βρετανική British Petrolioum (BP) και η αμερικανική Mobil Corp, έκλεισαν συμφωνία για τη συγχώνευση των δραστηριοτήτων τους στην ευρωπαϊκή αγορά, με στόχο να χτυπήσουν τις SHELL και EXXON. Χαρακτηριστικό των επιπτώσεων αυτών των συγχωνεύσεων για την εργατική τάξη, είναι η προοπτική μείωσης των θέσεων εργασίας κατά 3.000.

- Τέλος, ο Λένιν επισημαίνει ότι το οικονομικό μοίρασμα του κόσμου από τα μονοπώλια προϋποθέτει και το εδαφικό μοίρασμα της γης ανάμεσα στις μεγαλύτερες κεφαλαιοκρατικές δυνάμεις. Η τοποθέτηση κεφαλαίων στην οικονομία άλλων χωρών οδηγούσε τα ιμπεριαλιστικά κράτη στην τάση να μετατρέπουν τις ασθενείς χώρες σε αποικίες,με στόχο τη μεγαλύτερη εγγύηση στη διαφύλαξη των επενδύσεων. Τα διεθνή μονοπώλια ωθούν τις κυβερνήσεις των χωρών τους στην κατάκτηση ξένων εδαφών. Και τούτο γιατί η πολιτική κυριαρχία εδραιώνει τις θέσεις που έχουν στην οικονομία των χωρών αυτών. Η τάση κατάληψης ξένων εδαφών και ο πόλεμος συνδέονται αδιάρρηκτα με τα μονοπώλια και πηγάζουν απ' αυτά.

Το εδαφικό μοίρασμα του κόσμου και η δημιουργία του αποικιοκρατικού συστήματος τέλειωσε στις αρχές αυτού του αιώνα και αμέσως άρχισε η πάλη για το ξαναμοίρασμά του. Οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι και αρκετοί τοπικοί που επακολούθησαν εκφράζουν τη διαπάλη των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων για το ξαναμοίρασμα των αγορών και σφαιρών επιρροής. Δικαίωναν με δραματικό τρόπο τη λενινιστική ανάλυση και πρόβλεψη για τα γνωρίσματα της εποχής του ιμπεριαλισμού. Ο διαμελισμός της Γιουγκοσλαβίας μετά το 1989 και ο πόλεμος στα εδάφη της αποσκοπούσε στο μοίρασμα των αγορών, ήταν πρόκριμα για το μοίρασμα αγορών στα εδάφη και στις αγορές του ανατραπέντος σοσιαλιστικού συστήματος στην Ευρώπη. Ανάλογα φαινόμενα υπάρχουν σε όλον τον κόσμο.

Ο ιμπεριαλισμός είναι παρασιτικός καπιταλισμός, καπιταλισμός που σαπίζει και πεθαίνει. Το πέρασμα του καπιταλισμού στο μονοπωλιακό στάδιο δεν τον καθιστά πιο εύρυθμο και πιο οργανωμένο, δεν τον βοηθά να αντιμετωπίζει τις κρίσεις του.

Ο Λένιν είναι σαφής πάνω στο θέμα αυτό. Υπογραμμίζει χαρακτηριστικά:

"Η εξάλειψη των κρίσεων με τα καρτέλ είναι παραμύθι των αστών οικονομολόγων που προσπαθούν να εξωραϊζουν με κάθε θυσία τον καπιταλισμό. Αντίθετα, το μονοπώλιο που δημιουργείται σε μερικούς κλάδους της βιομηχανίας ΔΥΝΑΜΩΝΕΙ ΚΑΙ ΟΞΥΝΕΙ ΤΟ ΧΑΟΣ που χαρακτηρίζει όλη την καπιταλιστική παραγωγή στο σύνολό της. Η έλλειψη αντιστοιχίας στην ανάπτυξη της γεωργίας και της βιομηχανίας, που χαρακτηρίζει γενικά τον καπιταλισμό, γίνεται ακόμα μεγαλύτερη. Η προνομιούχα θέση της πιο καρτελοποιημένης, της λεγόμενης βαριάς βιομηχανίας, οδηγεί τους άλλους κλάδους της βιομηχανίας σε ακόμα μεγαλύτερη έλλειψη προγραμματισμού... Ταυτόχρονα, η εντατικά γοργή ανάπτυξη της τεχνικής φέρνει μαζί της ολοένα και περισσότερα στοιχεία αναντιστοιχίας ανάμεσα στις διάφορες πλευρές της εθνικής οικονομίας, στοιχεία χάους και κρίσεων" (29).

Και συμπληρώνει στη συνέχεια: "Ο παλιός καπιταλισμός έφαγε τα ψωμιά του. Ο καινούριος είναι πέρασμα σε κάτι άλλο. Το να προσπαθεί κανείς να βρει στέρεες αρχές και συγκεκριμένο σκοπό για να "συμφιλιώσει" το μονοπώλιο με τον ελεύθερο συναγωνισμό είναι φυσικά χαμένος κόπος. Η ομολογία των ανθρώπων της πρακτικής δεν αντηχεί καθόλου σαν επίσημη εξύμνηση των χαρισμάτων του "οργανωμένου" καπιταλισμού που κάνουν οι απολογητές του" (30).

Η διαλεκτική του καπιταλισμού είναι τέτοια που όσο συγκεντρώνεται, κοινωνικοποιείται η παραγωγή, όσο επαναστατικοποιούνται τα μέσα παραγωγής, όσο επεκτείνονται οι καπιταλιστικές σχέσεις στη σφαίρα της αγροτικής παραγωγής και στις υπηρεσίες, τόσο αναπτύσσονται οι παραγωγικές δυνάμεις, έρχονται σε όλο και βαθύτερη αντίθεση με την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, το κίνητρο του ατομικού κέρδους του καπιταλιστή, από το οποίο καθορίζονται και οι αυθόρμητες σχέσεις της αγοράς, που προσιδιάζουν οργανικά στο καπιταλιστικό καθεστώς. Με το πέρασμα από τον καπιταλισμό του ελεύθερου ανταγωνισμού στο μονοπωλιακό καπιταλισμό, η αντίθεση αυτή οξύνεται, παρά τη μάταιη προσπάθεια αποτελεσματικής ρύθμισης της παραγωγής σε κλίμακα μονοπωλίων.

Συνεκτιμώντας τα 5 βασικά οικονομικά γνωρίσματα του ιμπεριαλισμού, ο Λένιν τόνισε ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου σταδίου που μας επιτρέπουν να μιλάμε για καπιταλισμό που σαπίζει και πεθαίνει. Αναφέρθηκε στη δημιουργία ενός τεράστιου στρώματος εισοδηματιών καπιταλιστών που ζουν από το "κόψιμο των κουπονιών", χωρίς να συνεισφέρουν σε οποιαδήποτε παραγωγική δραστηριότητα. Παράλληλα ανέδειξε ότι από την πιο στυγνή εκμετάλλευση των καθυστερημένων χωρών, η άρχουσα τάξη των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών είναι σε θέση να δίνει ορισμένα "ψίχουλα" για να εξαγοράσει τη δική της εργατική τάξη.

Με ιδιαίτερη έμφαση αναφέρθηκε στην καταστρεπτική επίδραση του συγκεκριμένου σταδίου απέναντι στην κύρια παραγωγική δύναμη, τον εργαζόμενο άνθρωπο και ιδιαίτερα απέναντι στην εργατική τάξη των ασθενέστερων κρατών. Συνοψίζοντας τη σκέψη του για τη γενικότερη καταστροφή των παραγωγικών δυνάμεων, γράφει σ' ένα άρθρο του για τον ιταλικό ιμπεριαλισμό: "Η αποικιακή πολιτική και ο ιμπεριαλισμός δεν είναι καθόλου μια νοσηρή θεραπεύσιμη ανωμαλία του καπιταλισμού (όπως νομίζουν οι Φιλισταίοι, ανάμεσά τους και ο Κάουτσκι), αλλά αναπόφευκτη συνέπεια των ίδιων των βάσεων του καπιταλισμού. Ο συναγωνισμός ανάμεσα στις διάφορες επιχειρήσεις βάζει το ζήτημα μόνο έτσι: ή καταστρέφεσαι ή καταστρέφεις τους άλλους. Ο συναγωνισμός ανάμεσα στις διάφορες χώρες βάζει το ζήτημα μόνο έτσι: ή μένεις στην ένατη θέση και διακινδυνεύεις αιώνια να έχεις την ίδια τύχη με το Βέλγιο ή καταστρέφεις και υποτάσσεις άλλες χώρες, δημιουργώντας για τον εαυτό σου μια θεσούλα ανάμεσα στις μεγάλες Δυνάμεις" (31).

Αυτό σημαίνει ότι γίνονται ανακατατάξεις ανάμεσα στα μονοπώλια, ανάμεσα στις πιο ισχυρές δυνάμεις του ιμπεριαλιστικού συστήματος, αλλά και ανάμεσα σε αυτές που βρίσκονται σε μια ενδιάμεση θέση. Στη συνέχεια θα δούμε ότι οι διαπιστώσεις αυτές του Λένιν επιβεβαιώνονται με βάση τις σύγχρονες εξελίξεις.