Οι συνθήκες που επικρατούν στη δεκαετία του '90 οδηγούν όχι μόνο στην ενίσχυση, αλλά και στην παραπέρα διαμόρφωση του "πολιτικού Ισλάμ".

Η γενικότερη ιδεολογικοπολιτική ατμόσφαιρα αλλά και η εξαφάνιση της ΕΣΣΔ και η δημιουργία στα σύνορα της Τουρκίας ενός αστερισμού κρατών που φαίνονται "συγγενή", έχουν - και ήταν φυσικό να έχουν - βαθιές συνέπειες στην κυρίαρχη τάξη. Οι γραμμές της σαρώνονται από το ρεύμα του "ιστορικού αναθεωρητισμού". Φαίνεται να δημιουργείται μια "νέα" κατάσταση με "νέες" δυνατότητες. Πολλοί μιλούν, με "ιστορικό - αναθεωρητικό" περιεχόμενο και κατά τα ιταλικά πρότυπα, για "Δεύτερη Δημοκρατία". Και μόνο αυτή η ατμόσφαιρα είναι αρκετή για την ενίσχυση του "πολιτικού Ισλάμ", που έρχεται σαν απάντηση και στο μόνιμο και λανθάνον εδώ και δεκαετίες ερώτημα της κοινωνίας της Τουρκίας.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, στα μάτια ενός τμήματος των κυριάρχων τάξεων, εξακολουθεί να επιζεί η σκέψη της χρησιμοποίησης κατά το δοκούν και κατά το δυνατόν του Ισλάμ σαν εργαλείου στερέωσης των θέσεών τους. Αλλωστε, ξέρουν ότι δεν είναι μόνοι σ' αυτό. Δεν πάει πολύς καιρός που πολύκροτη συνέντευξη του πρώην υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζέιμς Μπέικερ αποκάλυψε κάτι που έπρεπε να είναι προφανές από καιρό: Οτι οι σχέσεις των ΗΠΑ ήταν πάντα άριστες με την πιο ιντεγκριστική μουσουλμανική χώρα του κόσμου, τη Σαουδική Αραβία.

Η ενίσχυση και η διάδοση του "πολιτικού Ισλάμ" οφείλεται και σε ευρύτερες αλλαγές στον πολιτικοϊδεολογικό κόσμο των κυριάρχων τάξεων: Η περίοδος αυτή είναι περίοδος μεγάλης διάδοσης στις γραμμές τους των επεκτατικών ιδεών και όχι οποιωνδήποτε επεκτατικών ιδεών αλλά εκείνων που θυμίζουν την περίοδο της επέκτασης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στην περίοδο αυτή, ανασταίνονται όλο και πιο πολύ στους επίσημους κύκλους αλλά και σε κρατικό επίπεδο (π. χ., δημόσιες τελετές) τα παλαιά σύμβολα του Οθωμανικού κράτους. Είναι χαρακτηριστική η δήλωση που έκανε ο αναπόφευκτος και πολύτροπος Τουργκούτ Οζάλ, που παίζει πολύ μεγάλο και πολλαπλό ρόλο στις διαδικασίες αυτές μέχρι τον θάνατό του (18 Απρίλη 1993). Οπως λέει η δήλωση, η Τουρκία πρέπει να αποτελειώσει μια δουλιά που άφησε μισοτελειωμένη στη Βιέννη. Και, για όσους δεν κατάλαβαν, ο πρωθυπουργός και Πρόεδρος της Τουρκίας εννοούσε τη δεύτερη και τελευταία αποτυχημένη πολιορκία της Βιέννης από τον Οθωμανικό στρατό, το 1683.

Στην περίοδο αυτή, το "πολιτικό Ισλάμ" τραβά δυνάμεις από παντού. Μαζικό στήριγμά του είναι οι μάζες των αποκλήρων, που έχουν πια παγιοποιηθεί αλλά και καταλάβει ότι, έτσι όπως πάνε τα πράγματα, μικρές μόνο πιθανότητες έχουν να δουν Θεού πρόσωπο. Η υλική τους θέση γίνεται όλο και πιο δύσκολη και, εκτός αυτού, η κοσμοπολιτική "δυτική" εισβολή χτυπά άγρια το περιβάλλον το οποίο τους είναι οικείο. Γι' αυτούς, "πολιτικό Ισλάμ" δε σημαίνει μόνο κατάρες ενάντια, π. χ., στις ξένες ταινίες ή στη μίνι φούστα. Σημαίνει επίσης ένα ευρύ δίκτυο αλληλεγγύης και περίθαλψης που καταπραϋνει την κακή τους κατάσταση και ικανοποιεί την ανάγκη τους να "ανήκουν" κάπου. Η στάση τους έχει πολλά στοιχεία αντίστασης ενάντια στην ιμπεριαλιστική διείσδυση και υποδούλωση. Το ερώτημα, πάντως, από πού προέρχονται τα υλικά μέσα που επιτρέπουν το δίκτυο που αναφέραμε παραπάνω, είναι πάντα ανοιχτό. Πολλοί λένε από τη Σαουδική Αραβία.

Το "πολιτικό Ισλάμ" αντλεί δυνάμεις και από την κορυφή. Τμήματα της κυρίαρχης τάξης, από πεποίθηση ή σκοπιμότητα, δεν έχουν παραιτηθεί από τη σκέψη να πιέζουν όσο πιο πολύ μπορούν τους καθιερωμένους σαν συμμάχους τους για πιο πολλά ανταλλάγματα. Η σκέψη στήριξης στον "Ισλαμικό κόσμο" υποβόσκει. Ισως δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι δίδεται τώρα σαφώς μεγαλύτερη σημασία και προβολή στη συμμετοχή της Τουρκίας στην Ισλαμική Διάσκεψη.

Η δεκαετία του '90 σημειώθηκε, στον τομέα αυτό, και από ένα κορυφαίο γεγονός: Την ανάδειξη σε πρώτη δύναμη ενός κόμματος - του Κόμματος Ευημερίας - που σχεδόν επιδεικτικά θεωρείται "ισλαμικό" και την ανάδειξη του Νετσμεντίν Ερμπακάν, σχεδόν 30 χρόνια μετά την ίδρυση του πρώτου κόμματός του, στη θέση του πρωθυπουργού. Ενα σοβαρό ερώτημα συνοδεύει την εξέλιξη αυτή από την πρώτη της στιγμή. Το Κόμμα Ευημερίας έγινε κυβέρνηση μετά τη νίκη του στις εκλογές της 24ης Δεκέμβρη 1995, που έρχεται ενώ μόλις έχει υπογραφεί η τελωνειακή σύνδεση Τουρκίας - ΕΕ. Το τελευταίο αυτό γεγονός είναι πια προφανές ότι δεν προκάλεσε καθόλου το ψυχολογικό σοκ που πολλοί και, πάντως, μερικοί περίμεναν. Η μήπως το προκάλεσε, με τη μορφή του "αναπηδήματος" μιας ολόκληρης κοινωνίας; Εντύπωση επίσης προκάλεσε σε πολλούς αναλυτές το γεγονός ότι η κυβέρνηση που σχημάτισε το κόμμα αυτό στάθηκε αδύνατο να ανατραπεί με την παραδοσιακή απλή προειδοποίηση της στρατιωτικής ηγεσίας. Αντίθετα, η τελευταία, μπροστά στην αδυναμία της να προχωρήσει, αναγκάστηκε να καταφύγει σε ενέργειες που έκανε ό,τι μπορούσε για να αποφύγει.

Δεν είναι σαφές ποια είναι σήμερα η προοπτική, πολύ περισσότερο που το "πολιτικό Ισλάμ" δεν πρέπει να ταυτίζεται άκριτα και απόλυτα με το Κόμμα Ευημερίας. Η απαγόρευση ή και η εξαφάνιση του τελευταίου, δε σημαίνει εξαφάνιση και του "πολιτικού Ισλάμ", το οποίο βασίζεται σε στηρίγματα με πολύ βαθύτερες ρίζες.

Δυο πράγματα αξίζει να παρατηρηθούν: Το ένα είναι ότι, όπως όλα δείχνουν, η εμφάνιση στην Τουρκία ενός μαζικού "πολιτικού Ισλάμ" συνδέεται, πέραν των πολλών άλλων, και με τη διαπάλη ξένων δυνάμεων. Αυτό δεν είναι, βέβαια, πρωτοφανές αλλά δείχνει την πολυπλοκότητα του φαινομένου. Το άλλο είναι ότι η τόση συζήτηση που γίνεται για τον "ισλαμισμό", την "ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας" κλπ. σημαίνει, στην πραγματικότητα, ότι η Τουρκία βρίσκεται καταμεσής σε μια βαθιά και βαριά κρίση ταυτότητας, που κάθε άλλο παρά έχει λήξει και για την οποία κανείς δε διακινδυνεύει πρόβλεψη.

Θανάσης ΠΑΠΑΡΗΓΑΣ