Είναι γεγονός ότι η κρίση στο Κόμμα δεν εμφανίστηκε ξαφνικά. Το 14ο Συνέδριο εξέτασε τις αιτίες της δημιουργίας της δεξιάς σοσιαλδημοκρατικής παρέκκλισης των στελεχών που αποχώρησαν από το Κόμμα και εντάχθηκαν στον ΣΥΝ. Βεβαίως, δεν είναι δυνατό να επαναληφθούν αναλυτικά όλα τα ζητήματα που θίχτηκαν στο Συνέδριο γύρω από το συγκεκριμένο πρόβλημα. Το ίδιο το Συνέδριο εκτίμησε ως καθοριστικό αντικειμενικό παράγοντα για την εμφάνιση και ανάπτυξη της κρίσης την ανατροπή των σοσιαλιστικών καθεστώτων στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη και την ΕΣΣΔ. Ταυτόχρονα επισημαίνει ότι το ξέσπασμα της κρίσης και ιδιαίτερα η έκταση και το βάθος της συνδέεται με τις εγγενείς, χρόνιες αδυναμίες του ΚΚΕ, που πήραν μεγαλύτερη διάσταση σε συνθήκες κρίσης του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Και εντοπίζει ακόμη πιο συγκεκριμένα ότι οι υποκειμενικές δυνατότητες του Κόμματος παρέμειναν σε αναντιστοιχία με τις σύγχρονες απαιτήσεις και ανάγκες, ιδιαίτερα στον τομέα της ανάπτυξης της θεωρίας, της κομματικής δουλιάς, της ποιότητας στη σχέση του με την εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα (Ντοκουμέντα, σελ. 153 και 154).

Σχετικά με την εκτίμηση ότι «καθοριστικός αντικειμενικός παράγοντας» για την εμφάνιση και ανάπτυξη της κρίσης ήταν οι ανατροπές των σοσιαλιστικών καθεστώτων, προκύπτει το ερώτημα, γιατί η ουσία αυτής της αρνητικής εξελισσόμενης για δύο χρόνια πραγματικότητας δεν έγινε δυνατό να εκτιμηθεί σωστά επιστημονικά με βάση την κοσμοθεωρία, το μαρξισμό - λενινισμό. Και όχι μόνο δεν εκτιμήθηκαν, αλλά η «περεστρόικα», το όχημα της αντεπανάστασης υποστηρίχτηκε από το ΚΚΕ, ως «επανάσταση μέσα στην επανάσταση».

Στους προβληματισμούς για τους παράγοντες που καθόρισαν την ανατροπή του σοσιαλιστικού συστήματος, η ΚΕ του ΚΚΕ και η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του Κόμματος δίνουν απάντηση αφού διαπιστώνουν ότι:

«Το Κόμμα μας χαιρέτησε την "περεστρόικα", εκτιμώντας ότι πρόκειται για μεταρρυθμίσεις προς όφελος του σοσιαλισμού... Υπήρχαν περιθώρια και ευκαιρίες να συνειδητοποιηθεί η αρνητική πορεία έστω από το 1987, οπότε ανοιχτά, με νόμο υιοθετείται στη Σοβιετική Ενωση η καπιταλιστική ιδιοκτησία που συνυπάρχει με τη σοσιαλιστική.

Στην Ολομέλεια του Γενάρη 1990 και ύστερα στο 13ο Συνέδριο, επιχειρήθηκε να ερμηνευτούν τα γεγονότα στις σοσιαλιστικές χώρες και οι αλλαγές που έγιναν. Οι εκτιμήσεις αυτές δεν ήταν ορθές. Οι θέσεις του 1990 διέπονται από αυταπάτες για τη "νέα σκέψη" και για την ίδια την περεστρόικα.... Το πιο σοβαρό θεωρήθηκε "σε κάποιο... βαθμό αναπόφευκτη" η "κατάρρευση"». (Για κατάρρευση είχε μιλήσει το 13ο Συνέριο και όχι για ανατροπή, όπως σωστά θεωρητικά το έθεσε η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη).

Για όλ' αυτά γίνεται η εκτίμηση ότι «αμβλύνθηκε η ιδεολογική επαγρύπνηση, με αποτέλεσμα την ανάπτυξη αναθεωρητικών έως και αντικομμουνιστικών αντιλήψεων στην ΚΕ και σ' ένα σχετικά μεγάλο αριθμό στελεχών του Κόμματος, που τα τελευταία χρόνια είχαν αναδειχτεί σε όργανα, πράγμα που οδήγησε στην εσωκομματική κρίση της περιόδου '90-'91».

Αντικειμενικά λοιπόν, η άμβλυνση της ιδεολογικής επαγρύπνησης, είχε σαν αποτέλεσμα την ανάπτυξη αναθεωρητικών αντιλήψεων, την εμφάνιση και ανάπτυξη οπορτουνισμού στο Κόμμα, και μάλιστα στο κεντρικό καθοδηγητικό του όργανο.

Βεβαίως η άμβλυνση της ιδεολογικής επαγρύπνησης, έρχεται μετά από μακροχρόνια υποτίμηση της ανάγκης συνεχούς ενασχόλησης και ανάπτυξης της θεωρίας και υποστολής του ιδεολογικού μετώπου του Κόμματος. Τις επισημάνσεις αυτές τις οποίες κάνει το 14ο Συνέδριο και τις οποίες συνοπτικά θα αναφέρουμε εδώ, δεν πρέπει να τις αντιμετωπίζουμε μια μια ξεχωριστά, αλλά ως ένα σύνολο διαλεχτικά δεμένων μεταξύ τους αδυναμιών.

Τι επισημαίνει το 14ο Συνέδριο; Στη δουλιά του Κόμματος έπαιρναν «υπερβολική προτεραιότητα κριτήρια άμεσης αποτελεσματικότητας. Παράλληλα, υπάρχει υποτίμηση της θεωρητικής δουλιάς στο Κόμμα, μείωση της προβολής των στρατηγικών του επιδιώξεων, του προγράμματος, χαλαρή σύνδεση της άμεσης πάλης με τα καθήκοντα προοπτικής. Με τις αλλεπάλληλες εκλογικές αναμετρήσεις αναπτύσσεται στις γραμμές μας - χωρίς να αντιμετωπίζεται ουσιαστικά - η τάση υπερεκτίμησης των κεντρικών πολιτικών πρωτοβουλιών και χειρισμών. Υποχωρεί η συνειδητοποίηση βασικών παραγόντων που συντελούν στην άνοδο της επιρροής και του κύρους του ΚΚΕ, όπως η πορεία της ταξικής πάλης και των κοινωνικών συμμαχιών, η πολιτικοϊδεολογική δουλιά στο λαό, η επίμονη πολιτική ενημέρωση και διαφώτισή του.... Υποτιμήθηκε το γεγονός ότι η διακυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ οδηγεί στο δυνάμωμα των ρεφορμιστικών αντιλήψεων και αυταπατών, προωθεί την ενσωμάτωση λαϊκών μαζών... Τα τελευταία χρόνια άρχισε προοδευτικά να αμβλύνεται και να εξαφανίζεται το μέτωπο της ιδεολογικής πάλης του Κόμματος. Παράλληλα, εμφανίζεται οργανωτική χαλαρότητα και αποξένωση από τα προβλήματα του μαζικού κινήματος, τα σωματεία και τις άλλες οργανώσεις. Το πρόβλημα αυτό δεν αντιμετωπίστηκε». (Ντοκουμέντα σελ. 156 και 157)

«Πληρώσαμε ακριβά την παραβίαση στην πράξη του χρυσού κανόνα των κομμουνιστικών κομμάτων, ότι τα στελέχη εργατικής προέλευσης πρέπει να αποτελούν την πλειοψηφία στα κεντρικά καθοδηγητικά όργανα καθώς και στα ενδιάμεσα όργανα», (Ντοκουμέντα σελ. 71)

Σχετικά με την πολιτική συμμαχιών, το 14ο Συνέδριο εκτίμησε ότι «η όλη πορεία και τελική κατάληξη του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου δίνει πολύτιμα διδάγματα στο Κόμμα για την πολιτική συμμαχιών, που πρέπει να βρίσκονται στο κέντρο της προσοχής του.

α) Η διασφάλιση της αυτοτέλειας του Κόμματος πρέπει να είναι πρωταρχική προϋπόθεση και συνεχής επιδίωξη.

β) Η υποτίμηση των ιδεολογικών και πολιτικών διαφορών που υπάρχουν και συνοδεύουν κάθε μορφής συμμαχία και η ανυπαρξία μετώπου εναντίον τους, αποτελεί σοβαρό σφάλμα και οδηγεί σε αρνητικές απρόσμενες εξελίξεις.

γ) Οι εκπρόσωποι του Κόμματος στις συμμαχίες πρέπει να επιλέγονται προσεκτικά από συντρόφους που διαθέτουν ικανότητες, αλλά επίσης και σταθερότητα και κομματικότητα. Ο έλεγχός τους από καθοδηγητικά όργανα και κομματικά σώματα πρέπει να είναι συστηματικός και ουσιαστικός.

δ) Να συνυπολογίζεται πάντα με προσοχή η διαλεκτική σχέση που πρέπει να υπάρχει μεταξύ πολιτικών και κοινωνικών συμμαχιών.

Η πολιτική συμμαχιών, πολιτική στρατηγικής σημασίας, πρέπει να είναι διαρκής φροντίδα του ΚΚΕ... Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η πολιτική συμμαχιών πρέπει να συνδυάζεται επίμονα και συστηματικά με την ολόπλευρη, ποσοτικά και ποιοτικά, ενίσχυση του ΚΚΕ». (Ντοκουμέντα σελ. 122).

Ουσιαστικά το 14ο Συνέδριο του ΚΚΕ εκτίμησε μια σειρά αδυναμίες στην εσωκομματική ζωή και στη μαζική πολιτική δράση του Κόμματος που συνθέτουν το θεμελιακό για ένα επαναστατικό κόμμα της εργατικής τάξης ζήτημα, αυτό της σχέσης της ταχτικής με τη στρατηγική. Η μείωση της προβολής των στρατηγικών επιδιώξεων του Κόμματος, η χαλαρή σύνδεση της άμεσης πάλης με την προοπτική, η μη προβολή του προγράμματος του Κόμματος, αποσπά την ταχτική από τη στρατηγική, υποτάσσει όλη τη δράση στην άμεση πάλη χωρίς τη σύνδεση με τον τελικό σκοπό. Μόνο που έτσι ο τελικός σκοπός απομακρύνεται, ενώ δημιουργούνται οι κίνδυνοι να υποτάσσεται στην άμεση πάλη. Αν αυτό γίνεται δε σε συνδυασμό με την υπερτίμηση των κεντρικών πολιτικών πρωτοβουλιών και χειρισμών και αδυνατίζει η πάλη με όρους κινήματος, τότε εμφανίζονται κίνδυνοι, να αδυνατίζει η ταξική πάλη, η δράση για συμμετοχή των λαϊκών μαζών στους αγώνες, ακόμη και να καλλιεργείται η αντίληψη ότι μπορούν τα συμφέροντα της εργατικής τάξης, των άλλων λαϊκών στρωμάτων να πραγματοποιούνται μέσω των κεντρικών πολιτικών πρωτοβουλιών. Δεν είναι τυχαίο ότι τα στελέχη της αντικομματικής ομάδας δρούσαν με τέτοια ταχτική, ότι στην αναγκαιότητα ύπαρξης και δράσης Κόμματος ισχυρού αντέτασσαν τη «μεγάλη Αριστερά», ότι στην ταξική πάλη αντέτασσαν κυβερνητικές λύσεις με το ΠΑΣΟΚ για βελτίωση του συστήματος, ότι αρνήθηκαν τον ίδιο το σοσιαλισμό.

Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες βεβαίως, αλλοιώνεται και η πολιτική συμμαχιών (υποτίμηση στην πράξη των κοινωνικών συμμαχιών, απολυτοποίηση των πολιτικών και τελικά μη υπολογισμός της διαλεχτικής σχέσης κοινωνικού - πολιτικού στην πολιτική συμμαχιών, με θεμέλιο τις κοινωνικές), όπως επίσης και άρνηση ορισμένων αρχών στην εφαρμογή αυτής της πολιτικής, με πρώτη απ' όλες την ιδεολογική, πολιτική και οργανωτική αυτοτέλεια του ΚΚΕ, τη δυνατότητα κριτικής και ιδεολογικοπολιτικού μετώπου στους συμμάχους με δεδομένες τις ιδεολογικοπολιτικές διαφορές στα πλαίσια της συμμαχίας.