Το δεύτερο θέμα είναι το πιο δύσκολο και προφανώς σ' αυτό οφείλεται ότι έχει μάλλον χαρακτήρα εμπειρικής καταγραφής. Το ζητούμενο ωστόσο είναι η θεωρητική εμβάθυνση. Αυτό θα απαιτούσε το θέμα να προσεγγιστεί από τη σκοπιά της πάλης των τάξεων, που φαίνεται να απουσιάζει από το κείμενο ή στην καλύτερη περίπτωση ανάγεται σε γενικές διατυπώσεις, που θα μπορούσαν να ειπωθούν σχεδόν για οποιαδήποτε περίοδο του καπιταλισμού. Η ουσία μιας εποχής κατανοείται μόνο αν αναδεικνύονται οι ιδιομορφίες που διακρίνουν αυτήν την πάλη από άλλες εποχές. Στο κείμενο δεσπόζει η μάχη ΗΠΑ - ΚΙΝΑΣ για την πρωτοκαθεδρία ή τη διαμόρφωση των βασικών ιμπεριαλιστικών κέντρων και όχι η πάλη κεφαλαίου - εργασίας, ούτε υπάρχει ανάλυση των ταξικών αντιθέσεων στο εσωτερικό των ιμπεριαλιστικών κέντρων. Οσο υπήρχε η ΕΣΣΔ η κυρίαρχη παγκόσμια αντίθεση ήταν η πάλη σοσιαλισμού / καπιταλισμού - κορύφωση της ταξικής πάλης. Μετά τις ανατροπές ξαναπέσαμε στο σημείο μηδέν; Ενας ολόκληρος αιώνας ήταν μια τρύπα στο νερό; Πού βρίσκεται η ιστορική συνέχεια; Βέβαια έτσι εμφανίζονται τα πράγματα στην κοινή αντίληψη. Ομως η ουσία δεν συμπίπτει πάντα με το φαινόμενο. Γενικά, τι ηττήθηκε πραγματικά στις ανατροπές; «Αυτό που ηττήθηκε σ' αυτές τις ήττες» - γράφει ο Μαρξ για τις επαναστάσεις του 1848-'49 - «δεν ήταν η επανάσταση. Ηταν παραδοσιακές προεπαναστατικές παραδόσεις, αποτέλεσμα κοινωνικών σχέσεων που δεν είχαν εξελιχθεί σε οξείες ταξικές αντιθέσεις - άτομα, αυταπάτες, ιδέες, σχέδια από τα οποία το επαναστατικό κόμμα δεν ήταν απαλλαγμένο πριν τη Φεβρουαριανή Επανάσταση, και από τα οποία μπορούσε να το απαλλάξει μόνο μια ακολουθία από ήττες και όχι η νίκη τον Φλεβάρη». Δεν είναι μόνο ένας αφελής ενθουσιασμός για το πνεύμα του δασκάλου που ωθεί σε μια παρόμοια προσέγγιση, αλλά η φύση των αντιφάσεων που εκδηλώθηκαν με τη διάλυση της ΕΣΣΔ και που είναι αδύνατο να ερμηνευτούν διαφορετικά.

Η ερμηνεία των ανατροπών καθορίζει και την ερμηνεία της σημερινής πραγματικότητας.

Εξετάσαμε τον σοσιαλισμό πρώτα καθεαυτό, στη γενικότητα, στην αφαίρεσή του, στη μορφή νομοτελειών. Μετά διαπιστώσαμε ότι αυτές παραβιάστηκαν - αν και μένει να εξηγηθεί πώς μπορεί να παραβιαστεί κάτι που έχει ανεξάρτητη ισχύ από τη βούληση των ανθρώπων, γι' αυτό ακριβώς είναι νομοτέλεια, ή αλλιώς αν θεωρήσουμε ότι πρόκειται για ειδικές νομοτέλειες που αποκτούν την ισχύ τους μέσα από τη δράση των ανθρώπων, τότε μένει ακριβώς να εξηγηθεί η συγκεκριμένη δράση τους - και έχουμε έτοιμη την ερμηνεία.

Ο σοσιαλισμός «καθεαυτός», στην αφαίρεση της νομοτελειακής του μορφής, αν με αυτό εννοούμε την περίοδο της δικτατορίας του προλεταριάτου, δεν μας βοηθάει ιδιαίτερα στην ανάλυση. Γενικά πρέπει να αποφεύγουμε να προσπαθούμε να συναγάγουμε τη συγκεκριμένη πραγματικότητα από κάποιες γενικές νομοτέλειες. «Αν πω ότι το ρωμαϊκό δίκαιο και το γερμανικό δίκαιο είναι και τα δύο δίκαια, αυτό είναι προφανές. Αντιθέτως, αν πω ότι το δίκαιο, αυτή η αφαίρεση, πραγματώνεται στο ρωμαϊκό και το γερμανικό δίκαιο, σε αυτά τα συγκεκριμένα δίκαια, τότε η συνάφεια μυστικοποιείται.»[1]

Ο σοσιαλισμός αναγκαστικά νίκησε στον αδύναμο κρίκο, σε χώρες με σχετική οικονομική καθυστέρηση. Αυτή καθόρισε εξαρχής μια πολύ συγκεκριμένη διάρθρωση της κοινωνίας όπως τη σκιαγράφησε ο Μαρξ στην «Κριτική του Προγράμματος της Γκότα» και η οποία δεν ήταν απαλλαγμένη από την υποδουλωτική υποταγή του εργάτη στον καταμερισμό της εργασίας και στον στενό ορίζοντα του αστικού Δικαίου, με τις αντίστοιχες μορφές κοινωνικής συνείδησης. Από την άλλη, το παράδοξο ότι ενώ σύμφωνα με τις διατυπώσεις του Μαρξ «πάνω στη βάση της κοινωνικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής η εργασία που ξοδεύτηκε για την παραγωγή των προϊόντων δεν εμφανίζεται σαν αξία, ως εμπράγματη ιδιότητά τους», ωστόσο στα μυαλά των περισσότερων οικονομολόγων συνέβη το αντίθετο, πράγμα που αποδείχτηκε η αχίλλειος πτέρνα του συστήματος και καλλιέργησε το έδαφος για την αντεπανάσταση, δεν μπορεί να εξηγηθεί από τις γενικές νομοτέλειες του σοσιαλισμού ή την παραβίασή τους (δεν έχει νόημα αυτή η συσχέτιση), σχετικά εύκολα όμως από τη σχετική ιστορική οικονομική υπεροχή του καπιταλισμού. Η μεγαλύτερη αποδοτικότητα των μέσων παραγωγής στις καπιταλιστικές χώρες φαινόταν να προέρχεται από την ιδιότητά τους να είναι κεφάλαιο, να ορθώνονται απέναντι στην εργασία σαν μια ξένη δύναμη. Φυσικά αυτή η πλάνη ενισχυόταν και από τάσεις αποξένωσης των εργατών από την εργασία τους στον σοσιαλισμό, ως αποτέλεσμα όχι κάποιας στασιμότητας αλλά αντίθετα της ραγδαίας σε σχέση με τον καπιταλισμό ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, που όμως αναγκαστικά γινόταν στα στενά πλαίσια του δοσμένου καταμερισμού της εργασίας. Ουσιαστική πτυχή της σύγχρονης παραγωγής είναι η μετατροπή της επιστήμης σε άμεση παραγωγική δύναμη. Είναι η γενικευμένη πεμπτουσία της κοινωνικής εξέλιξης και στον βαθμό που το μεμονωμένο άτομο δεν καταφέρνει να την αφομοιώσει σύμφωνα με τη φύση της, καθολικά δηλαδή, ως ολόπλευρα αναπτυγμένος άνθρωπος, αυτή θα ορθώνεται απέναντί του σαν μια ξένη δύναμη. Στη συνείδηση αυτή η κατάσταση θα αναπαράγεται σαν διχασμός, ανεξαρτητοποίηση και αποξένωση των διαφόρων επιστημονικών κλάδων και των μορφών κοινωνικής συνείδησης μεταξύ τους. Ετσι εκφυλίστηκε και ο μαρξισμός στα μυαλά των ιδεολόγων του, που οδήγησε σε ηθικό μαρασμό και αποξένωση των ΚΚ από την κοινωνία.

Οι λανθάνουσες αντιθέσεις στο εσωτερικό οξύνθηκαν σε αντίφαση λόγω της εξέλιξης και της αντίθεσης με τον καπιταλισμό και όχι λόγω κάποιας λοξοδρόμησης. Με τις ανατροπές κορυφώθηκε αυτή η διαδικασία, διαλύθηκαν όμως και οι πλάνες, και σ' αυτό δυνητικά εμπεριέχεται ήδη η λύση της άνω αντίφασης. Η ανθρωπότητα είναι πλέον αναγκασμένη να κοιτάξει κατάμουτρα τον εαυτό της και την κοινωνία που θέλει να φτιάξει για να μπορέσει να επιζήσει. Εχει συσσωρευτεί πλέον αρκετή εμπειρία για να βγάλει νηφάλια συμπεράσματα και να ανακτήσει τη χαμένη ανθρωπιά της.

Υπό αυτό το πρίσμα θα ήταν ενδιαφέρον να μελετηθούν οι διεργασίες που γίνονται στα μυαλά των ανθρώπων στις χώρες όπου οικοδομήθηκε ο σοσιαλισμός. Το ότι η αστική τάξη τρέμει να βγάλει τα παραπάνω συμπεράσματα που την αφορούν άμεσα αποδεικνύεται και από την εντεινόμενη αντιδραστικοποίηση και ότι «επιστρέφει στην αναπόφευκτη κοινοτυπία: Ενταση της καταστολής!».

Το ιδιαίτερο γνώρισμα της ταξικής πάλης σήμερα είναι ακριβώς η ριζική αναγέννηση του μαρξισμού από τη στρέβλωση που προέκυψε από τις αντιθέσεις του σοσιαλισμού, με αφομοίωση της αυθεντικής επιστημονικής κληρονομιάς του, που επιβάλλεται και από τον χαρακτήρα των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων, που διαφέρουν ουσιωδώς από τον περασμένο αιώνα. Ο 20ός αιώνας δημιούργησε την υλική βάση για την επόμενη βαθμίδα, και τώρα ήρθε η στιγμή για το άλμα στη συνείδηση.

[1] Μαρξ: Κεφάλαιο