Η δυνατότητα της προσαρμογής έφτιαξε τον άνθρωπο, αλλά και «το νερό πάει πιο εύκολα στην κατηφόρα», λέει μια κινέζικη παροιμία. Με άλλα λόγια, η έννοια της προσαρμογής δεν είναι αναγκαστικά κάτι κακό, ίσα - ίσα το αντίθετο, μόνο που αυτή που ενδιαφέρει εμάς εδώ είναι η προσαρμογή που οδηγεί στην υποταγή μέσα σε έναν καθορισμένο τρόπο ζωής.

Ο τρόπος ζωής είναι σύνθετη έννοια, που καθορίζεται και εξαρτάται από τον τρόπο παραγωγής. «... Ο τρόπος παραγωγής δεν πρέπει απλώς να θεωρηθεί ότι αποτελεί την αναπαραγωγή της ύπαρξης των ατόμων. Είναι μάλλον μια καθορισμένη μορφή δραστηριότητας αυτών των ατόμων, ένας καθορισμένος τρόπος εκδήλωσης της ζωής τους, ένας καθορισμένος τρόπος ζωής από μέρους τους. Ο τρόπος που τα άτομα εκδηλώνουν τη ζωή τους αντανακλά αυτό που ακριβώς είναι» (Μαρξ - Ενγκελς - Γερμανική Ιδεολογία, σελ. 61, εκδόσεις «Γκούντεμπεργκ»).

Ολοι αυτοί που καπελώνουν τον όρο τρόπος ζωής με τη λεγόμενη «ποιότητα ζωής» είναι αυτοί που κάνουν πως δεν καταλαβαίνουν την εξάρτηση - σύνθεση με τον τρόπο παραγωγής και άρα στην περίπτωσή μας ιστορικά με την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Τρόπος ζωής, για παράδειγμα, δεν είναι μόνο το καθαρό περιβάλλον ούτε καν μόνο οι συνθήκες εργασίας. Τρόπος ζωής είναι οι ίδιες οι σχέσεις εκμετάλλευσης μεταξύ των ανθρώπων που διαμορφώνονται στο δεδομένο τρόπο παραγωγής. Ο τρόπος ζωής, με αυτήν την έννοια, είναι καθοριστικός παράγοντας στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συνείδησης.

Οι εσωτερικές αλλαγές στον τρόπο παραγωγής προς το χειρότερο, σε συνθήκες επίθεσης του κεφαλαίου, διαμορφώνουν και καινούριους όρους στον τρόπο ζωής, που έχουν σαν φυσική συνέπεια τις αλλαγές και στην κοινωνική συνείδηση. Ομως, αυτή η διαδικασία δε γίνεται έτσι ευθύγραμμα και απλά, όπως την περιγράφουμε εδώ. Μεσολαβούν οι μηχανισμοί προσαρμογής, που θολώνουν και διαμορφώνουν ταυτόχρονα το χαρακτήρα του τρόπου ζωής και, άρα, των συνειδήσεων.

Να γιατί η εποχή είναι ιδιαίτερα δύσκολη. Τον άδικο κόσμο της εκμετάλλευσης τον «προπαγανδίζει» η ίδια η πραγματικότητα των ψευδαισθήσεων, που ποτίζει καθημερινά το σύγχρονο άνθρωπο, σε κάθε εκδήλωση της κοινωνικής ζωής, με «ανάγκες», «κίνητρα», «συμφέροντα», ιδέες, παραστάσεις, ακόμα και όνειρα, που δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματική του κατάσταση, αλλά αυτό δεν είναι εύκολα ορατό.

Είναι άλλο πράγμα να βλέπεις με σαφήνεια τον αντίπαλο και να τον παλεύεις και είναι εντελώς διαφορετικό με εκατομμύρια τρόπους να διεισδύει στην ίδια τη ζωή σου, να γίνεται σε περιπτώσεις ένα με εσένα τον ίδιο και να μετατρέπει τα σχέδιά του σε όνειρά σου. Φυσικά, πάντα αυτή ήταν η τακτική της κυρίαρχης τάξης, τώρα όμως μπορεί να την εφαρμόζει πιο αποτελεσματικά, μέσα από τον τρόπο ζωής που επιβάλλει με χίλιους τρόπους και, άρα, μέσα από την ίδια την πραγματικότητα της αυταπάτης, όπως την έχει φτιάξει στα μέτρα της.

Με άλλα λόγια, δεν πρόκειται εδώ για την αντιμετώπιση της όποιας εχθρικής προπαγάνδας, στρέβλωσης ή αποπροσανατολισμού, ούτε για την άσκηση του κατασταλτικού μηχανισμού, που και αυτά όλα τα μέσα χρησιμοποιούνται κατά κόρον, αλλά πρόκειται για το σύνολο του τρόπου ζωής, που, αφού το διαμορφώνει η κυρίαρχη τάξη στα μέτρα της, τότε αυτό από «μόνο του» λειτουργεί με τη μορφή εκατομμυρίων μηχανισμών προσαρμογής, που ξεκινούν από αληθινές εμπειρίες και φτάνουν μέχρι και τους συνειρμούς του σύγχρονου ανθρώπου.

Η τέτοια κατάσταση δημιουργεί, καλλιεργεί και διαιωνίζει την αυταπάτη του εξισωτισμού, τουλάχιστον σε επίπεδο ευκαιρίας. Για παράδειγμα, όταν ο αστός έχει «Μερσέντες» και ο εργάτης «Γιούγκο», εκτός από την ανάλογη εμπειρία και ίσως τα χούγια - συμπεριφορές στον τρόπο της οδήγησης, ταυτόχρονα ο συνειρμός είναι πως, αργά ή γρήγορα, «έρχεται και η σειρά μου.., ένα κλικ χρειάζεται μόνο...». Στο όνομα αυτού του «κλικ», που είναι το αόριστο ή ορισμένο μέσον για το πέρασμα σε άλλη κοινωνική τάξη, αλλάζει και ο άνθρωπος. Μέσα από διαδοχικές λειτουργίες του μηχανισμού ταύτισης, παγιδεύεται όλο και περισσότερο σε μέσα και σκοπούς, που, ουσιαστικά, όχι μόνο δεν αμφισβητούν τον κυρίαρχο ρόλο της αστικής τάξης, αλλά τον στηρίζουν ακόμα και όταν τον καταγγέλλουν, επειδή στην ουσία δεν μπορούν να τον φτάσουν... Φυσικά, εννοείται πως δεν έχουμε τίποτα ενάντια στο σύγχρονο εργαλείο δουλιάς του εργαζόμενου, το αυτοκίνητο (πολύ περισσότερο, αν είναι «Γιούγκο»), απλά ερμηνεύουμε στάσεις, που προκύπτουν από ένα δεδομένο κυρίαρχο τρόπο ζωής.

Με τέτοιο τρόπο στρεβλώνονται μέσα και, άρα, στόχοι ζωής και από πιθανά εργαλεία αμφισβήτησης του συστήματος μετατρέπονται σε κολόνες στήριξής του. «Διάβαζε για να προοδεύσεις...», ακούγεται όλο και πιο συχνά, υπονοώντας ότι με το διάβασμα και τα προσδοκώμενα πτυχία θα πετύχεις την ταξική κινητικότητα και όχι ότι θα αναπτύξεις τη σκέψη και την προσωπικότητά σου ή, σε τελευταία ανάλυση, «θα χαρείς το ωραίο ταξίδι» της μελέτης. Ενα «ωραίο ταξίδι», που, όμως, δεν είναι ένα απλό «γέμισμα χρόνου», δεν παίζει τον ρόλο του «πάσα - τέμπο», αλλά ενεργοποιεί τη σκέψη και γεννά την αμφισβήτηση.

Σε τέτοιες συνθήκες, όπως είναι φυσικό, δεν αμφισβητείται η εκμετάλλευση που καθορίζει την ίδια τη ζωή του ανθρώπου, αλλά, αντίθετα, αμφισβητείται από την ίδια την πραγματικότητα των ψευδαισθήσεων η δυνατότητα κατάργησης της εκμετάλλευσης. Αρα, εκείνος που είναι ανίκανος μέσα από τη ζωή να διακρίνει τις δυνατότητες ανατροπής κοιτά να επιβιώσει με «ό,τι έχει στα χέρια του» κι αυτό σε πολλές περιπτώσεις μετατρέπεται σε συνείδηση και στάση ζωής.

Μια τέτοια συνείδηση εύκολα μεθάει από το «ποτό» των διαρκών μεταρρυθμίσεων, που, αν και με δεδομένο το συσχετισμό δύναμης προορίζονται πάντα για να σπατουλάρουν το κοινωνικό σύστημα της εκμετάλλευσης και οδηγούν σε χειροτέρευση του τρόπου ζωής, εμφανίζονται σαν πρόοδος και σαν εκσυγχρονισμός. Φυσικά, ο τρόπος που σερβίρεται - πίνεται και αυτό το «ποτό» είναι ο ίδιος με κάθε άλλο ποτό. Γουλιά - γουλιά, σε θολώνει και όταν ξυπνήσεις έχεις αρρωστήσει και μόνο το ίδιο ποτό σε συνεφέρνει για λίγο, ώσπου να εξαρτάσαι άμεσα από αυτό... Κάπως έτσι ξυπνάς μετά την εφαρμογή κάποιων μεταρρυθμίσεων που θα σου καλυτέρευαν τη ζωή, καταλαβαίνεις πως την έχουν χειροτερεύσει και ζητάς καινούριες μεταρρυθμίσεις για να σε «συνεφέρουν»...

Κάπως έτσι άλλαξαν οι συνθήκες απασχόλησης και ακόμα αυτή η διαδικασία δεν έχει ολοκληρωθεί, αφού δεν έχουν χορτάσει κέρδος τα μονοπώλια. Κάπως έτσι άδειασαν από εφήβους όλοι οι χώροι παιχνιδιών τα τελευταία χρόνια, αφού πρέπει να προλάβουν τις μεταρρυθμίσεις στην παιδεία, που, υποτίθεται, θα τους προσαρμόσουν στις σύγχρονες ανάγκες. Οτι θα τους προσαρμόσουν στις σύγχρονες ανάγκες των καπιταλιστών με τον ένα ή άλλο τρόπο είναι σίγουρο, όμως οι δικές τους σύγχρονες, αλλά και «παραδοσιακές» ανθρώπινες ανάγκες περιλαμβάνουν και τον ελεύθερο χρόνο και το παιχνίδι, που πολύ νωρίς στη ζωή τους καλούνται να τον θυσιάσουν. Χώρια πόσες χιλιάδες απ' αυτούς, έτσι και αλλιώς, εξαναγκάστηκαν να μαδήσουν τα όποια όνειρά τους, εγκαταλείποντας το Λύκειο.

Ετσι, «γουλιά - γουλιά», περνούν τα μέτρα που αλλάζουν, με τον πιο ίσως «φυσικό» τρόπο, τον τρόπο ζωής, προσαρμόζοντας ταυτόχρονα, σε κάθε στάδιο τους εργαζόμενους, έτσι που να χωνεύεται η αλλαγή, να διευρύνονται οι ανεκτικότητες και να περιορίζονται οι αντιδράσεις. Καθόλου τυχαία, λοιπόν, ο Πρωθυπουργός ήδη πριν από τις εκλογές έχει φέρει στο πολιτικό λεξιλόγιό του τον όρο «καθημερινότητα», μέσα από τον οποίο θα περάσουν όλοι οι μηχανισμοί προσαρμογής του μελλοντικού τρόπου ζωής, όπως θα διαμορφώνεται σύμφωνα με τις επιθυμίες του κεφαλαίου.

Απ' όταν επιβλήθηκε στη μεταπολεμική Ελλάδα το λεγόμενο καταναλωτικό πρότυπο (με όποια ιστορική μορφή του), δεν είναι μόνο ότι στρεβλώνει ανάγκες και κίνητρα, αλλά εδώ και πολλά χρόνια πλέον η αξία του ανθρώπου μετριέται από τα καταναλωτικά αγαθά που έχει στη διάθεσή του. Αρα, για να είναι «επιτυχημένος», πρέπει μόνιμα να έχει τον καημό απόκτησης όλο και περισσότερων καταναλωτικών αγαθών, ανεξάρτητα από την πραγματική τους χρησιμότητα γι' αυτόν τον ίδιο και, ταυτόχρονα, αφού τα αποκτήσει, να τρέμει, τόσο για να μην χάσει αυτά που απόκτησε, όσο και να μην χάσει την ικανότητα να αποκτήσει καινούρια άχρηστα, που, όμως, τον επιβεβαιώνουν κοινωνικά. Ετσι έχει ήδη διαμορφώσει εκατομμύρια νήματα πολλαπλών εξαρτήσεων, με ένα σύστημα που λειτουργεί ενάντια, όχι μόνο στα υλικά συμφέροντά του, αλλά και ενάντια στα ίδια τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά του, αφού στη διαδικασία της προσαρμογής ενεργοποιούνται όλοι οι μηχανισμοί της αποξένωσης.

Αυτές οι εξαρτήσεις γίνονται όλο και πιο πολύπλοκες και, σε τελευταία ανάλυση, διαμορφώνουν συνειδήσεις και ανθρώπινους χαρακτήρες, με κύριο χαρακτηριστικό την άρνηση της αγωνιστικής στάσης. Για παράδειγμα, το συγκεκριμένο μοντέλο ανάπτυξης που έχει επιβληθεί στη χώρα επέβαλε σε πολύ μεγάλο βαθμό διάφορες εκδοχές από ένα χαρακτήρα ανθρώπου - καταφερτζή, εξυπνάκια, λίγο αεριτζή, που επιβιώνει σε όλες τις συνθήκες. Αφού αυτός ο τύπος «νικούσε», εύκολο ήταν να βρει μιμητές. Το υποτιθέμενο, δηλαδή, «ελληνικό δαιμόνιο», έτσι όπως λανσάρεται σαν συνταγή επιτυχίας, δεν είναι τίποτα άλλο από τον Αμερικάνο ήρωα των καρτούν, τον Μίκυ Μάους ή, αλλιώς, τον χαρακτήρα οποιουδήποτε ήρωα του «αμερικάνικου ονείρου»...

Ομως, όταν κάποιος εργάζεται, λειτουργεί, ζει την καθημερινότητά του με μια διαμορφωμένη ατομική ψυχολογία «να τους γελάσουμε», εύκολα περιμένει και τους άλλους να «τον γελάσουν», αφού είναι μέρος της διαμορφωμένης συνείδησής του. Αρα, όχι μόνο δεν έχει παράπονο από τον πολιτικό ηγέτη που άλλα λέει και άλλα κάνει, αλλά στο βάθος αυτό περιμένει να γίνει και με δεδομένες αυτές του τις «ικανότητες» τον ψηφίζει. Ενας τέτοιος τύπος μοιάζει με την ψήφο του να λέει το γνωστό «μεταξύ κατεργαραίων η ειλικρίνεια».

Η «ειλικρίνεια», όμως, που ουσιαστικά είναι η αναμενόμενη κομπίνα του πολιτικού για να ανέλθει στην εξουσία και να κάνει τα χατίρια της κυρίαρχης τάξης, δεν αφορά τον ίδιο τον ψηφοφόρο, αλλά τις προσμονές που του έχουν καλλιεργηθεί «ότι αυτός θα τη γλιτώσει και ότι ίσως τα καταφέρει να μετατραπεί σε μέλος της κυρίαρχης τάξης και ο ίδιος». Θα αντιδράσει μόνο αν νιώσει αδικημένος, αλλά πάντα στους όρους αυτού του παιχνιδιού. Αν, δηλαδή, νιώσει ότι αυτός δεν παίρνει τίποτα από τη «μοιρασιά του κόλπου». Φυσικά, κάτι τέτοιες πιθανές αντιδράσεις η κυρίαρχη τάξη τις ξέρει καλά και γι' αυτό προσπαθεί έγκαιρα με μεθόδους εξαγορασμού ή με καινούριες καλλιέργειες αναμονής να μην φτάνουν τα παράπονα να γίνονται δυσαρέσκεια. Ολο το μυστικό βρίσκεται να κρατούν με τον ένα ή άλλο τρόπο τη συνείδηση «ζεστή» και σε ετοιμότητα στα όρια του συστήματος. Να μην το αμφισβητεί, αλλά αντίθετα να αναζητά τρόπους επιβίωσης μέσα από αυτό.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτών των μεθόδων προσαρμογής είναι το πώς χρησιμοποιήθηκε το Χρηματιστήριο τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα. Αντί δικού μας σχολιασμού, θα αντιγράψουμε τις κυνικές διαπιστώσεις από τον «Οικονομικό Ταχυδρόμο». «...Λειτούργησε αντισταθμιστικά στην πίεση - εισοδηματική και φορολογική - των χρόνων προσαρμογής στα κριτήρια του Μάαστριχτ». Και παρακάτω επίσης: «Προπαντός, όμως, με την άνοδο - και μέχρι ενός σημείου με τις πτώσεις, με τα σκαμπανεβάσματα, με τις διαφοροποιήσεις "φουσκών" και περιφέρειας και βαριών χαρτιών, με τα ίδια τα stories, με τη σεναριολογία - στο Χρηματιστήριο, πέρασε στην ελληνική κοινωνία μια αίσθηση ευκαιρίας. Αλληλένδετης, όμως, με την προσωπική ευθύνη. Εσβησε η μνήμη του εξισωτισμού, αλλά και της εξάρτησης των πάντων από το Δημόσιο των δεκαετιών που είχαν προηγηθεί» («Οικονομικός Ταχυδρόμος» 22/4/2000). Είναι προτιμότερο ούτε να σχολιάσουμε ούτε και να προσθέσουμε τίποτα στις παραπάνω φράσεις. Αρκεί που ομολογούνται, όχι ίσως με πληρότητα, αλλά με περίσσιο κυνισμό οι μηχανισμοί της προσαρμογής των συνειδήσεων.

Τις συνειδήσεις που έχουν ποτιστεί σταγόνα - σταγόνα με τους μηχανισμούς προσαρμογής του τρόπου ζωής δεν τις πείθουν την τελευταία στιγμή τα χαζά χωρίς περιεχόμενο διλήμματα των εκλογών. Αυτά μόνο λειτουργούν σαν άλλοθι μιας στάσης που είναι συνέχεια - κομμάτι της συνολικής στάσης ζωής. «Πάνε γυρεύοντας», δηλαδή, για να τ' ακούσουν και όταν τ' ακούν έχουν έτοιμο το άλλοθι. Καιρός είναι τώρα να πιστέψουμε πως μετά από τόσα χρόνια μεταπολιτευτικής Ελλάδας δεν μπορούν οι εργαζόμενοι σαν μαζικό φαινόμενο να διακρίνουν την ουσία της πολιτικής και το ποια είναι η Δεξιά και ποια η Αριστερά... Τα άλλοθι των ψευτοδιλημμάτων έρχονται και πέφτουν σαν δροσερό νερό στο ξερό χώμα, που έχει οργώσει στο μεταξύ ο κυρίαρχος τρόπος ζωής.

Αρα, η κομμουνιστική προπαγάνδα αναγκαστικά γίνεται πολύ πιο σύνθετη και απευθύνεται σε μια πολύ πιο μακροπρόθεσμη διάρκεια από την περίοδο της όποιας εκλογικής καμπάνιας. Η κομμουνιστική προπαγάνδα, πατώντας βαθιά στη ζωή και όχι κοιτώντας την από μακριά, όπως οι καλόγεροι στα μοναστήρια, ταυτόχρονα απορρίπτει τους μηχανισμούς προσαρμογής και προετοιμάζει τις δυνατότητες ανατροπής. Η πραγματικότητα των ψευδαισθήσεων ανατρέπεται, όχι μόνο όταν «καρφώσεις» με τα λόγια τις ψευδαισθήσεις, αλλά και όταν τις απορρίπτεις στην πράξη, μέσα από μια διαρκή αγωνιστική στάση ζωής.

Η απόρριψη των ψευδαισθήσεων στην πράξη δε σημαίνει μια ζωή στερήσεων και θυσιών, ούτε καν «χαμένου χρόνου»... Ισα - ίσα, το μόνο που θυσιάζεις είναι τις ψευδαισθήσεις, που καθυστερούν τη διαδικασία ανατροπής του άδικου κόσμου. Η προσωπικότητα δε χάνει από το χρόνο της, αλλά, αφού ο χρόνος ουσιαστικά είναι η ίδια η ζωή της, κερδίζει μέσα από την αγωνιστική συμμετοχή. Χώρια ότι από την άμεση αναβάθμισή της από την απόρριψη των ψευδαισθήσεων, που άμεσα σημαίνει έναν άλλο ανώτερο τρόπο ζωής, ταυτόχρονα αναπτύσσεται διαρκώς, στην πορεία για τη διαμόρφωση των συνθηκών που θα αλλάξουν τον κόσμο. Αλλωστε, ο μοναδικός τρόπος για να γίνεται αντιληπτή η αποξένωση από τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά και να αρχίζει η διαδικασία αντιμετώπισής της, είναι η συμμετοχή σε ένα φορέα, που έχει για στόχο την ανατροπή του συστήματος που γεννάει και πολλαπλασιάζει την αποξένωση.