Με το θέμα «Εθνη και εθνικισμός στα Βαλκάνια» ασχολήθηκε στην εισήγησή του ο Τρύφωνας Κωστόπουλος, επίκουρος καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας.

«Τα θέματα που αφορούν το έθνος, το εθνικό ζήτημα, το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών και των εθνών, των εθνικών μειονοτήτων», τόνισε ο ομιλητής, «αποκτούν και πάλι έντονη επικαιρότητα. Πιο ειδικά, η ανατροπή των σοσιαλιστικών καθεστώτων στα Βαλκάνια ενίσχυσε τη δραστηριότητα και τις επεμβάσεις των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων στην περιοχή, με αποκορύφωμα τον εμφύλιο πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία, συσσωρεύοντας μπόλικο εύφλεκτο υλικό στην περιοχή.

Στη στροφή της χιλιετίας στα Βαλκάνια και στην επέκεινα Ανατολή επιχειρείται η ανάπτυξη ενός "πρωτόγονου" και στρεβλού καπιταλισμού με εξωτερικές οικονομικές και στρατιωτικές επεμβάσεις. Η ιδιαιτερότητα αυτής της ανάπτυξης έγκειται στο γεγονός ότι σ' αυτές τις χώρες παρεμβλήθηκε μισός αιώνας σοσιαλιστικής προσπάθειας. Το σχήμα είναι υπέρ του δέοντος οξύμωρο. Ο δυτικός καπιταλιστικός κόσμος απέχει παρασάγγας από τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες, με κριτήριο την καπιταλιστική ανάπτυξη. Ο καπιταλιστικός μύλος άλεσε για τα καλά τα έθνη στη Δύση συγκροτώντας τα ιμπεριαλιστικά κέντρα, όταν η σοσιαλιστική Ανατολή επιχειρούσε να διαπαιδαγωγήσει τις μάζες στις αρχές του προλεταριακού διεθνισμού.

Αυτή η αντιφατική κατάσταση περιπλέκει έτι περαιτέρω το όλο ζήτημα του καπιταλισμού και των εθνοτήτων στη Νοτιοανατολική και Κεντρική Ευρώπη. Ο εθνικισμός υποθάλπεται για ευνόητους λόγους από τα ισχυρά ιμπεριαλιστικά κέντρα. Το ένα έθνος προσπαθεί να επιβληθεί πάνω στο άλλο, η μία εθνική αστική τάξη ανταγωνίζεται την άλλη για να την εκτοπίσει από το προσκήνιο. Πρόκειται για τη δευτερο-φυσική κατάσταση του Τόμας Χομπς και του Homo hominis lupus».

«Η εκμετάλλευση, από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, του προβλήματος των εθνικών μειονοτήτων έχει γίνει πλέον του συρμού ώστε δικαίως να τίθεται το ερώτημα. Τι γίνεται στη Γιουγκοσλαβία; Πολεμούν μεταξύ τους οι θρησκείες; Μήπως βρισκόμαστε μπροστά σε κάποιον νέο Ιερό Πόλεμο; Τίποτα από όλα αυτά, άλλωστε η ιστορία μόνο σαν φάρσα μπορεί να επαναληφθεί.

Και ενώ οι ανάγκες της οικονομικής κυκλοφορίας αναγκάζουν πάντα τις εθνότητες που ζουν στο ίδιο κράτος να μαθαίνουν τη γλώσσα της πλειοψηφίας εφόσον θέλουν να ζουν μαζί και όσο πιο δημοκρατικά αναπτύσσεται ο καπιταλισμός, τόσο πιο επίμονα οι ανάγκες της οικονομικής κυκλοφορίας σπρώχνουν τις διάφορες εθνότητες στην εκμάθηση της πιο κατάλληλης γλώσσας για τις κοινές εμπορικές σχέσεις, στη Βαλκανική συντηρείται από τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ η γλωσσική Βαβέλ και ο κατακερματισμός των εθνοτήτων.

Να θέσουμε λοιπόν γλωσσικά το ζήτημα του έθνους. Από τη μία μεριά υπάρχουν οι επιμέρους γλώσσες και από την άλλη η ιδέα της καθολικής γλώσσας. Το ζήτημα είναι πώς θα διαμεσολαβήσουμε ανάμεσα στα δύο επίπεδα και όχι να αναγάγουμε αφηρημένα τη μητρική γλώσσα στην καθολική γλώσσα.

Ουσιαστικά πρόκειται για πάλη του διαφωτισμού και του ρομαντισμού, τόσο στο γλωσσικό, όσο και στο πολιτικό επίπεδο. Ο ρομαντισμός ταυτίζεται μα τον τοπικισμό και ο διαφωτισμός με τον κοσμοπολιτισμό. Οι ιμπεριαλιστές, ενώ οι ίδιοι δεν έχουν πατρίδα "υποκλίνονται" στις πατρίδες των άλλων, και στους καταπιεσμένους και αδαείς αποδίδουν τον επαρχιωτισμό. Ο ιμπεριαλιστής Πρόεδρος Κλίντον χρησιμοποιεί το ρομαντισμό σαν άλλοθι για να προχωρήσει στην παγκοσμιοποίηση και στον κοσμοπολιτισμό. Κολακεύει τους λαούς της Βαλκανικής υποδυόμενος, στην Αθήνα τον Ελληνα, στη Σόφια τον Βούλγαρο και στο Κόσσοβο τον Κοσσοβάρο, για να παραμείνει Αμερικάνος κοσμοπολίτης. Κινείται στο πνεύμα της εποχής περιπαίζοντας με φολκλορικό τρόπο ότι "small is beautiful", το μικρό είναι όμορφο, για να αναδείξει το παγκόσμιο πνεύμα της κυριαρχίας του. Οι αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες περνούν το κατώφλι του 21ου αιώνα μέσω του διαφωτισμού, ενώ τους λαούς της Βαλκανικής και των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης τους χαρακτηρίζουν ρομαντικούς και λάτρεις της πατρίδας τους.

Αξίζει να μνημονευτεί και η ενδιαφέρουσα άποψη του Γκέλνερ, ο οποίος τονίζει: "Εάν υποθέσουμε ότι το έθνος ορίζεται με βάση τη γλώσσα και όσοι μιλούν την ίδια γλώσσα αποτελούν ένα έθνος, είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε την ισχύ των παρακάτω δεδομένων. Οτι αυτή τη στιγμή στην υδρόγειο υπάρχουν γύρω στα 200 περίπου κράτη - έθνη, ότι ταυτοχρόνως υπάρχουν 800 εθνότητες οι οποίες διεκδικούν να γίνουν κράτος - έθνος και ότι παραλλήλως υφίστανται 8.000 δυνητικά κράτη - έθνη ακριβώς γιατί υπάρχουν 8.000 διαφορετικές γλώσσες.

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης είναι πραγματικά δύσκολο να φανταστούμε 8.000 ανταγωνιζόμενα μεταξύ τους κράτη - έθνη, τα οποία να μπορούν να διατηρήσουν στοιχειωδώς την ισορροπία του διεθνούς συστήματος και να μην καταστρέψουν ολοσχερώς τον πλανήτη". Και ο Κλάου Μπους προσθέτει ότι η υπέρβαση του εθνικού κράτους στη σημερινή Ευρώπη προσκρούει σε οικονομικά και πολιτικά όρια. Εάν κάποιο σχέδιο που αποβλέπει στην προώθηση της ενοποίησης προσπαθήσει να τα ξεπεράσει είναι καταδικασμένο σε αποτυχία».

«Ο εθνικισμός αποσπά την προσοχή των πλατιών μαζών από τα κοινωνικά προβλήματα και στρέφει την ταξική πάλη στα εθνικά ζητήματα, τα υποτιθέμενα "κοινά" θέματα προλεταριάτου και αστικής τάξης. Η πολιτική του εξερεθισμού του ενός έθνους ενάντια στο άλλο, όχι σπάνια παίρνει τρομαχτικές διαστάσεις, απειλώντας να πνίξει στο αίμα και στα δάκρυα την υπόθεση των εργατών. "Διαίρει και βασίλευε", αυτός είναι ο σκοπός της πολιτικής του εξερεθισμού.

Η κατανόηση της βαλκανικής τραγωδίας γίνεται μέσα από τη θεωρητική προσέγγιση της έννοιας του έθνους. Η ιδέα του έθνους είναι μια ιστορική κατηγορία, άλλοτε μας πηγαίνει μπροστά και άλλοτε προς τα πίσω, Η κατανόησή της πρέπει να γίνει με τα μέσα της κριτικής θεωρίας και όχι με την αφηρημένη έννοια περί έθνους, δηλαδή πώς μπορεί να λειτουργήσει σήμερα. Τον περασμένο αιώνα η ιδέα του έθνους ήταν προοδευτική, ενώ στην εποχή της νεωτερικότητας παίζει ρόλο αντιδραστικό.

Ο μαρξισμός είναι ανειρήνευτος απέναντι στον εθνικισμό, ακόμη και στον πιο "δίκαιο", "καθαρούτσικο", ραφιναρισμένο και πολιτισμένο. Ο μαρξισμός προβάλλει στη θέση του κάθε εθνικισμού το διεθνισμό, τη συγχώνευση όλων των εθνών σε μια ανώτερη εθνότητα, που αναπτύσσεται μπρος στα μάτια μας με το κάθε χιλιόμετρο σιδηροδρομικής γραμμής, με το κάθε διεθνές τραστ, με την κάθε ένωση των εργατών.

Το κράτος - έθνος δε θα αποσυρθεί όσο το κεφαλαιοκρατικό σύστημα κοινωνικής αναπαραγωγής εξακολουθεί να κυριαρχεί στον κόσμο. Η οριστική εξάλειψη του εθνικού κινήματος είναι δυνατή μονάχα με την πτώση της αστικής τάξης. Στην αναβίωση ρατσιστικών και άλλων φυλετικών θεωριών, του εθνικισμού και του σοβινισμού και της υποκριτικής ιμπεριαλιστικής διακήρυξης περί δήθεν υπεράσπισης των εθνικών μειονοτήτων, μπορούμε να προβάλουμε τις αρχές του μαχόμενου υλισμού για να αποκαλυφθεί η ιμπεριαλιστική απάτη.

Τα ιμπεριαλιστικά κράτη, στην προσπάθειά τους να επιβληθούν διεθνώς, επιδίδονται σε έναν ανελέητο ανταγωνισμό ο οποίος σκοπεύει στον εκτοπισμό των οικονομικών αντιπάλων τους από τη διεθνή πολιτική αρένα. Αυτό έχει αποτέλεσμα την όξυνση των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων.

Για να διερευνήσουμε όλα αυτά τα σύνθετα και ποικίλα προβλήματα θα πρέπει να απαντήσουμε στο καίριο ερώτημα, τι είναι έθνος. Για τους μαρξιστές, έθνος είναι πριν απ' όλα, μια κοινότητα, μια καθορισμένη κοινότητα ανθρώπων. Η κοινότητα αυτή δεν είναι ούτε από μια ράτσα ούτε από μία φυλή. Για παράδειγμα, το σημερινό ιταλικό έθνος σχηματίζεται από Ρωμαίους, Γερμανούς, Ετρούσκους, Ελληνες, Αραβες κλπ. Το γαλλικό αποτελείται από Γαλάτες, Ρωμαίους, Βρετώνους κλπ. Το έθνος δεν είναι εφήμερο μάζωμα, αλλά μια σταθερή κοινότητα ανθρώπων όπου η κοινότητα της γλώσσας είναι ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα.

Δεν υπάρχει έθνος που να μιλά ταυτόχρονα διαφορετικές γλώσσες. Αυτό όμως δε σημαίνει πως δεν μπορούν να υπάρξουν δύο έθνη που να μιλούν την ίδια γλώσσα. Τα έθνη δημιουργήθηκαν ως αποτέλεσμα διάλυσης της φεουδαρχίας και εμφάνισης του καπιταλισμού. Με την ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Δύση σχηματίστηκαν αυτοτελή εθνικά κράτη, ενώ στην Ανατολή συγκροτήθηκαν κράτη πολυεθνικά, δηλαδή κράτη που αποτελούνταν από κάμποσες εθνότητες».

«Ας δούμε τώρα πώς αναπτύσσεται το εθνικό κίνημα. Το βασικό για την αστική τάξη είναι να πουλά τα εμπορεύματά της ώστε να βγει νικήτρια από το συναγωνισμό της με τις άλλες κεφαλαιοκρατικές εθνότητες. Η αγορά είναι το πρώτο σχολείο όπου η αστική τάξη διδάσκεται τον εθνικισμό. Το ίδιο ενδιαφέρουσα είναι και η άποψη του Λένιν για τις δύο τάσεις στο εθνικό ζήτημα στις συνθήκες του καπιταλισμού. Δηλαδή ο αναπτυσσόμενος καπιταλισμός γνωρίζει δύο ιστορικές τάσεις στο εθνικό ζήτημα. Η πρώτη, ξύπνημα της εθνικής ζωής και των εθνικών κινημάτων, πάλη ενάντια σε κάθε εθνικό ζυγό, δημιουργία εθνικών κρατών. Η δεύτερη, ανάπτυξη και επιταχυνόμενη σύσφιξη των κάθε λογής σχέσεων ανάμεσα στα έθνη, σπάσιμο των εθνικών φραγμών, δημιουργία της διεθνούς ενότητας του κεφαλαίου.

Στα πολυεθνικά κράτη οι διακρίσεις εμποδίζουν την εθνική αφομοίωση και αντίθετα δυναμώνουν τη συσπείρωση της εθνικής ομάδας, ενώ η επίλυση του εθνικού ζητήματος του τύπου της Ελβετίας, όπου οι παραδοσιακές εθνότητες συζούν ειρηνικά, αποτελεί την εξαίρεση παρά τον κανόνα. Στον καπιταλισμό ο εθνικός ανταγωνισμός συνοδεύεται από την άμεση κυριαρχία του ενός έθνους επί του άλλου.

Ο εθνικισμός χρησιμοποιείται από παλιά από τις κυρίαρχες τάξεις των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών για τη διευκόλυνση της εκμετάλλευσης των μαζών με το να εξεγείρουν τις εθνικές ομάδες τη μια ενάντια στην άλλη, με το να τις αντιπαραθέτουν στην πολιτική πάλη υποκαθιστώντας τις ταξικές έννοιες με εθνικές έννοιες.

Το σύνθημα του εθνικού πολιτισμού, από την άποψη της ταξικής πάλης είναι μια ανοιχτή αστική απάτη . Ο Λένιν τονίζει: "Το σύνθημά μας είναι διεθνικός πολιτισμός του δημοκρατισμού και του παγκόσμιου εργατικού κινήματος που λειτουργεί σαν αντίβαρο στον αστικό εθνικισμό κάθε έθνους". Και συμπληρώνει: "Μαχόμενος αστικός εθνικισμός που αποκτηνώνει, αποβλακώνει και διαιρεί τους εργάτες για να τους σύρει στο άρμα της αστικής τάξης". Να ποιο είναι το βασικό γεγονός της σύγχρονης πραγματικότητας. Οποιος θέλει να υπηρετεί το προλεταριάτο έχει χρέος να συνενώνει τους εργάτες όλων των εθνών παλεύοντας ακλόνητα ενάντια στον αστικό εθνικισμό και το δικό του και τον ξένο. Οποιος υπερασπίζει το σύνθημα του εθνικού πολιτισμού δεν έχει καμία θέση μέσα στους μαρξιστές, αλλά μέσα στους εθνικιστές μικροαστούς».