"Μέσα στον όρμο της Γιούρας το κνούτο κάθε βράδυ αντηχεί. Τ' άγρια τα βράχια βογκάνε, το γαλάζιο το κύμα θρηνεί".

"Τ' αρχιδήμιου Γλάστρα τ' ασκέρι, του Τσολάκη οι κάφροι αφριούν, στα κορμιά μας πληγές μάς ανοίγουν, τις καρδιές μας ποτέ δε λυγούν".

"Κάθε όρμος με αίμα βαμμένος, κάθε ρέμα και κάθε πλαγιά, κάθε βράχος κι αυτός ματωμένος".

"Η πίστη μας θα 'ναι μεγάλη, η πίστη μας θα 'ναι τρανή, στην Ελλάδα μια μέρα θα λάμψει Δημοκρατία Λαϊκή".

"Ενωμένοι μπροστά ως τη νίκη, θα βαδίζουμε πάντα μαζί και θαρρετά εμείς θα κοιτάμε τους δημίους σ' αυτό το νησί".

Το θυμήθηκε ολόκληρο και μας το ψιθύρισε απνευστί μπροστά απ' τα ταμπλό με τις φωτογραφίες του αγώνα, ένας ηλικιωμένος αγωνιστής. Ηταν ένα ποίημα, που κυκλοφόρησε λαθραία κάποιος συγκρατούμενός του, όταν βρίσκονταν εξόριστοι στη Γιούρα. Δεν έμαθαν ποτέ τον συγγραφέα.

Εφτασε στα χέρια του σ' ένα τόσο δα χαρτάκι, γραμμένο κι απ' τις δύο πλευρές. Περνούσε έτσι από χέρι σε χέρι. Κανείς δεν ήξερε από πού ερχόταν και πού πήγαινε. Αν το έπιαναν οι φύλακες... Ο μόνος τρόπος να προστατευτούν ήταν να μην ξέρουν. Ομως κάπως έτσι, με τα μικρά πράγματα που σκάρωναν, κατάφερναν να διατηρούν υψηλό το ηθικό τους. Γιατί έπρεπε να αντέξουν.

* * *

Ο Παναγιώτης Τζάλας είχε πολλά να θυμηθεί ακόμα. Ολη του η οικογένεια βρέθηκε στο καμίνι του αγώνα. "Τον μεγάλο μου αδερφό τον σκότωσαν οι Ιταλοί. Ο μικρότερος κατατάχθηκε στο ΔΣΕ και πέρασε στρατοδικείο. Εγώ καταδικάστηκα σε ισόβια. "Αβέρωφ", Φυλακές Κέρκυρας - "τάφος ζώντων" όπως έγραφε η πινακίδα στο διοικητήριο - κι έπειτα στα Γιούρα".

"Μαρτύρια, εκτελέσεις, το '47 γίνονταν δύο φορές την εβδομάδα - 40 πήραν ένα βράδυ - κάτεργα, βασανιστήρια. Στα Γιούρα μας έβαζαν να κουβαλάμε ασήκωτες πέτρες και να τις πετάμε στη θάλασσα. Μας έλεγαν πως θα δουλεύουμε μέχρι να φτιάξουμε γέφυρα από τα Γιούρα στη Σύρο"...

"Κοιμόσουν και δεν ήξερες αν θα ξυπνήσεις. Ο Γλάστρας, ο διευθυντής, είχε δώσει εντολή στους φύλακες να έχουν μαγκούρες και να μας βαράνε. Οταν αργότερα οι αντάρτες έπιασαν τον πατέρα του, φοβήθηκε και έδωσε εντολή να μην έχει κανένας μαγκούρες, παρά μόνον ο ίδιος".

"Το πειθαρχείο ήταν ένα κλουβί από τούβλα και τσίγκο από πάνω. Χτυπούσαν εμάς, χτυπούσαν και το τσίγκο, για να μην ακούγονται τα βογκητά. Αλλά τα βογκητά μας ακούγονταν τη νύχτα. Η γυναίκα δεν άντεξε και τον παρακαλούσε: "Γιώργο, τα παιδιά" και έτσι καταργήθηκε το κλουβί με τον τσίγκο".

"Οχι ότι άλλαξε τίποτα... Ο επόμενος διευθυντής έστησε άλλο πειθαρχείο. Με σκέτο συρματόπλεγμα. Κάτω απ' το λιοπύρι. Και χώραγες εκεί μέσα μόνο σκυφτός".

* * *

Η Ροδιά στέκεται ώρα δίπλα μας κι ακούει προσεκτικά. Πώς νιώθει εκείνη που βρίσκεται μόλις στα 21 της χρόνια; "Δέος" είναι η απάντηση που έρχεται αυθόρμητα. "Γιατί τ' ακούω αυτά από έναν άνθρωπο που τα έζησε όλα αυτά. Δεν είχα ανάλογες εμπειρίες από την οικογένειά μου. Και μέχρι τώρα οι περιγραφές υπήρχαν μόνο απ' την άλλη πλευρά".

"Αγωνιζόμαστε και μεις απ' τους χώρους που βρισκόμαστε. Το κέρδος όμως εδώ σήμερα είναι διπλό. Γιατί απ' τη μια μαθαίνουμε από πρώτο χέρι, ζωντανή την ιστορία. Κι απ' την άλλη κρίνουμε και τον εαυτό μας. Εντάξει, αγωνιζόμαστε σήμερα. Αλλά αν βρισκόμαστε σ' αυτές τις συνθήκες... Αυτοί οι άνθρωποι έδωσαν και τη ζωή τους. Το χρέος μας είναι βαρύ".

* * *

Λίγο πιο πέρα μια αγωνίστρια σκυφτή απ' τα χρόνια κάτι λέει σε δύο κορίτσια, φιντάνια της ΚΝΕ. "Θα τα πείτε και σε μας;", σκύβω κοντά της και προσπαθώ να συμμετέχω στη συζήτηση. Χαμογελάει, εξηγεί πως δεν ακούει καλά, έχει και θόρυβο... μου δίνει ένα φιλί κι απομακρύνεται. Φαίνεται να προτιμά τον ήχο του κλαρίνου απ' τη μουσική για την ταινία τα "Πέτρινα Χρόνια". Και τη φωνή της Αλέκας Παϊζη,που μας ταξιδεύει στη γη της "Κυράς των Αμπελιών" και του Γιάννη Ρίτσου.

Αλήθεια, τι σας είπε, ρωτάω. "Πως για να είμαστε εδώ, πάει να πει ότι είμαστε όμορφες και στο πρόσωπο αλλά και εδώ"... δείχνει με την παλάμη το μέρος της καρδιάς.

Και εσείς πώς νιώθετε. "Αισθάνομαι όμορφα, λέει η 20χρονη Αρτεμις Χρυσοβιτσάνου,που βρίσκομαι σε μια εκδήλωση σαν κι αυτή και περήφανη που ανήκω στην ΚΝΕ, που συνεχίζει τους αγώνες εκείνης της εποχής. Προσπαθώ να μάθω περισσότερα για αυτή την εποχή, γιατί πιστεύω ότι ο αγώνας τους ήταν ιερός και σ' αυτούς χρωστάμε ότι έχουμε κάποιο όραμα, ιδανικά και παλεύουμε γι' αυτά".

Ισως από σύμπτωση, αλλά το αντάρτικο τραγούδι, που αντήχησε εκείνη την ώρα στην αίθουσα έλεγε για "ήρωες με δώδεκα ζωές"...

* * *

Στις φωτογραφίες της εξορίας στάθηκε ένα νεαρό ζευγάρι. Στιγμιότυπα, αποτυπωμένα στο χαρτί, από το Γολγοθά ενός ολόκληρου λαού. Τα μάτια τους στράφηκαν παρατηρητικά σε μια φωτογραφία με μια ομάδα γυναικών καθισμένων σε μια πλαγιά, με τα μωρά τους στην αγκαλιά. "Γυναίκες με τα μωρά τους εξόριστες στο Τρίκερι" έγραφε δίπλα η λεζάντα.

Το ζευγάρι αγκαλιάστηκε. Μπορούσε να καταλάβει τι σήμαινε εκείνη η φωτογραφία. Πόσες σκέψεις... Να 'χαν δει ποτέ αυτά τα μωρά οι πατεράδες τους; Πού βρίσκονταν όταν γεννήθηκαν; Στου "Αβέρωφ", στο Γεντί Κουλέ, σε κάποιο ξερονήσι; Ν' άκουσαν ποτέ το κλάμα τους; Ας ήξεραν, τουλάχιστον, πως είχαν γεννηθεί...