«Καθένα από τα πρωτότυπα έντυπα που περιλαμβάνονται στη φετινή έκθεση αποδεικνύει ότι η ανάγκη για έκφραση γνώμης και ενημέρωση βρίσκεται στον πυρήνα της ελευθερίας. Μία αρχή που μπορεί κανείς να την επικαλεστεί σήμερα με ευκολία, αλλά τότε και ο τελευταίος συντάκτης του πιο βραχύβιου φύλλου την υπηρέτησε με πιθανότερη "ανταμοιβή" έναν τουφεκισμό με συνοπτικές διαδικασίες. Αυτό το κρίσιμο μέτρο δημοσιογραφικής γενναιότητας επιχειρούμε να το αποτυπώσουμε έμμεσα, με την παρουσίαση και ανάδειξη μεθόδων και τεχνικών με τις οποίες διακινούνταν οι πληροφορίες και τα παράνομα φύλλα, με τον "φωτισμό" προσωπικοτήτων που είχαν σημαντικό ρόλο στο μηχανισμό της ενημέρωσης, με την εικαστική σήμανση του αγωνιστικού πνεύματος και των σκληρών συνθηκών της περιόδου», γράφει ο πρόεδρος του Μορφωτικού Ιδρύματος της ΕΣΗΕΜ-Θ, Μόσχος Βοϊτσίδης.

Σύμφωνα με την έρευνα του Μορφωτικού Ιδρύματος της ΕΣΗΕΜ-Θ, στους νομούς της Μακεδονίας και της Θράκης καταγράφηκαν 167 παράνομες εφημερίδες, ένας άθλος για τα δεδομένα της εποχής, αν λάβουμε υπόψη τις τεχνικές, οικονομικές δυσχέρειες καθώς και τις συνθήκες της διακίνησης. Οι περισσότερες και σημαντικότερες εφημερίδες τυπώνονταν στη Θεσσαλονίκη. Επίσης, πολλές που διανέμονταν τοπικά τυπώνονταν σε τυπογραφεία της Θεσσαλονίκης. Ο χαρακτήρας τους ήταν αγωνιστικός, ένα συνεχές προσκλητήριο για παλλαϊκή οργάνωση και πανεθνική μάχη κατά των στρατών κατοχής και το περιεχόμενό τους αρθρογραφικό και ειδησεογραφικό.

Ο Τύπος της Εθνικής Αντίστασης τυπωνόταν σε διάφορα παράνομα τυπογραφεία, με πολύγραφο ή χειροκίνητες - ποδοκίνητες εκτυπωτικές μηχανές, αλλά και σε νόμιμα τυπογραφεία με συνωμοτικές διαδικασίες. Στην περιοχή Θεσσαλονίκης δημιουργήθηκαν τέσσερα ΕΑΜικά - κομματικά τυπογραφεία που λειτουργούσαν κάτω από συνθήκες εξαιρετικά επικίνδυνες και αντίξοες για τους τυπογράφους, σε υπόγειους χώρους που σκάφτηκαν για το σκοπό αυτό. Τα τυπογραφεία αυτά στήθηκαν στο Φίλυρο, στο Λαγκαδά, στους Αμπελόκηπους (Ξηροκρήνη) και στην Καλλιθέα (βυζαντινά κάστρα) της Ανω Πόλης. Σ' αυτά τυπώνονταν οι παλιότερες αντιστασιακές εφημερίδες ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ και ΛΑΪΚΗ ΦΩΝΗ.

Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ θεωρείται η σημαντικότερη κατοχική εφημερίδα της Μακεδονίας. Εκδόθηκε το Νοέμβρη του 1941, στην αρχή ως δημοσιογραφικό όργανο της «Εθνικής Οργανώσεως Ελευθερία», ενώ αργότερα μετατράπηκε σε επίσημο όργανο του ΕΑΜ Μακεδονίας. Τυπωνόταν κάτω από εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες στο τυπογραφείο των κάστρων στην Ανω Πόλη και, από το καλοκαίρι του 1942, στο τυπογραφείο της Ξηροκρήνης, το οποίο βρισκόταν σ' ένα υπόγειο που είχε σκαφτεί στον κήπο του ανθοκόμου Παντελή Μορφόπουλου. Το Σεπτέμβρη του 1943 το τυπογραφείο, για λόγους ασφαλείας, μεταφέρθηκε στην Ελεύθερη Ελλάδα, ενώ μετά την απελευθέρωση η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ κυκλοφορούσε στη Θεσσαλονίκη ως απογευματινό φύλλο, όργανο του μεταπελευθερωτικού ΕΑΜ.

Εξωτερικές ειδήσεις, άρθρα και ανταποκρίσεις στοιχειοθετούσε ο συντάκτης της Γιάννης Κανάκης, ο οποίος επί τριάμισι χρόνια ήταν «θαμμένος» στο υπόγειο του ανθόκηπου της Ξηροκρήνης, ενώ στο τυπογραφείο δούλευαν οι τυπογράφοι Μιχάλης Αλεξανδρόπουλος και Κώστας Κατσούλης. Αρθρογράφος ήταν ο Νίκος Δηλαβέρης, γραμματέας του ΕΑΜ Μακεδονίας, ο οποίος συγκέντρωνε και τη δημοσιογραφική ύλη και κυρίως τις ανταποκρίσεις που έστελναν οι Οργανώσεις για την αντίσταση του λαού στον κατακτητή, για τη δράση των Οργανώσεων του ΕΑΜ και των τμημάτων του ΕΛΑΣ. Σημειώνεται ότι ο Νίκος Δηλαβέρης, επικεφαλής κομμουνιστών, κυκλοφόρησε την πρώτη προκήρυξη λίγες μέρες μετά την εισβολή των Γερμανών, ενώ υπήρξε από τα ιδρυτικά μέλη της πρώτης αντιστασιακής οργάνωσης «Ελευθερία». Για τη δράση του είχε επικηρυχτεί από τους κατακτητές. Σκοτώθηκε το Δεκέμβρη του 1948 αγωνιζόμενος με το ΔΣΕ.

Η ΛΑΪΚΗ ΦΩΝΗ ήταν δημοσιογραφικό όργανο του Μακεδονικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ. Πρωτοεκδόθηκε στην Κατοχή στις 20 του Ιούνη 1941 και, από τα τέλη του 1942, τυπωνόταν σε ειδικά σκαμμένο υπόγειο στο αγροτόσπιτο του Θεοδόση Θεοδοσιάδη, κοντά στο Φίλυρο. Η εκτύπωση της εφημερίδας γινόταν στο τυπογραφείο που βρισκόταν στο υπόγειο του σπιτιού του Ιωακείμ Μπελίδη στην Ανω Πόλη, δίπλα στα κάστρα.

Ο Ι. Μπελίδης θεωρούνταν ο φύλακας - άγγελος του τυπογραφείου που βρισκόταν στο υπόγειο του καθαριστηρίου-βαφείου, μέσα στην αυλή του σπιτιού του. Από το υπόγειο οι εφημερίδες έβγαιναν μέσα σε κοφίνια σκεπασμένα με ρούχα. Φουστάνια και παντελόνια με τη μυρωδιά του σαπουνιού κάλυπταν την οσμή της τυπογραφικής μελάνης. «Αφού είναι για τη λευτεριά της πατρίδας, οι δικές μας οι ζωές δεν έχουν και μεγάλη σημασία», έλεγε. Μόνιμος τυπογράφος ήταν ο Θόδωρος Τσακιράκης, ένας πιστός αγωνιστής και μεγάλος καλλιτέχνης. Αρχισυντάκτης της εφημερίδας ήταν ο κομμουνιστής από την Καλαμαριά Παρίσης Αγγελίδης.

Η ΛΑΪΚΗ ΦΩΝΗ διέθετε ένα πυκνό δίκτυο «ανταποκριτών» από στελέχη του Κόμματος, που μετέδιδαν πληροφορίες από όλες σχεδόν τις περιοχές της Βόρειας Ελλάδας. Το καλοκαίρι του 1944 η έκδοση της εφημερίδας μεταφέρθηκε στο μυστικό τυπογραφείο του ΚΚΕ στην Ελεύθερη Ελλάδα και το φύλλο ανατυπωνόταν στη Θεσσαλονίκη. Η έκδοση της ΛΑΪΚΗΣ ΦΩΝΗΣ συνεχίστηκε νόμιμα μετά την απελευθέρωση έως το 1946, οπότε έκλεισε με απόφαση στρατοδικείου.

Δε θα πρέπει να παραλείψουμε, ανάμεσα σε δεκάδες ακόμη παράνομες εφημερίδες, δύο σημαντικότατα έντυπα που κυκλοφορούσαν στο χώρο του Πανεπιστημίου. Πρόκειται για τα ΛΕΥΤΕΡΑ ΝΙΑΤΑ, το δημοσιογραφικό όργανο της ΕΠΟΝ Μακεδονίας, η σύνταξη και διακίνηση του οποίου γίνονταν από μέλη της ΕΠΟΝ του Πανεπιστημίου, και το περιοδικό ΞΕΚΙΝΗΜΑ που, παρά τη νομιμότητά του, έβγαινε με την καθοδήγηση της ΕΠΟΝ.

Επίσης, ο επισκέπτης μαζί με τις άλλες εφημερίδες μπορεί να δει στην έκθεση κι ένα μυστικό τυπογραφείο, πολύγραφους, πανό αλλά και τη «ζυγαριά» με την οποία οι μαχητές εκείνης της εποχής σκόρπιζαν στον αέρα τα φέιγ βολάν. Η έκθεση λειτουργεί στο Μορφωτικό Ιδρυμα της ΕΣΗΕΜ-Θ στην οδό Μορκεντάου και Λ. Νίκης (τηλ. 2310.237.004)