Στο 2ο κείμενο περιγράφεται ο ανταγωνισμός μεταξύ ΕΕ, ΗΠΑ, Κίνας και στη θ.3 η τάση προστατευτισμού των ευρωπαϊκών μονοπωλίων, που είναι η επίσημη εμπορική πολιτική της ΕΕ από το 2015. Παρακάτω σκιαγραφούνται πλευρές αυτής της πολιτικής, πώς εκφράζεται στο πρόγραμμα Horizon Europe και την επίδραση στην έρευνα. Το παρόν κείμενο στοχεύει να βοηθήσει στον προσυνεδριακό διάλογο, στην περαιτέρω ανάλυση πλευρών της πολιτικής της ΕΕ και στην επιχειρηματολογία μας.

Η προσπάθεια της ΕΕ για αναβάθμιση της θέσης της στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα «Απόκτηση ηγετικού ρόλου», όπως συνήθως αναφέρεται, βασίζεται στην απόφαση του 2015 να ακολουθήσει μια «Ανοικτή στρατηγική αυτονομία» («Open Strategic Autonomy») χαράσσοντας αυτόνομη πολιτική από τις ΗΠΑ και την Κίνα και υποστηρίζοντας πιο δυναμικά τα συμφέροντά της. Αυτή η τάση είναι δυναμική, έχει πισωγυρίσματα και αντιφάσεις, καθώς δεν περικλείει το σύνολο των συμφερόντων της ΕΕ (ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις), όμως τουλάχιστον την περίοδο 2021 - 2024 είναι επικρατούσα. Επίσης υπάρχει και συντελείται αντιφατικά μαζί με την περαιτέρω διείσδυση των ευρωπαϊκών μονοπωλίων σε ξένες αγορές στο πλαίσιο των αλληλεξαρτήσεων στον καπιταλισμό.

Η πραγματικότητα είναι ότι η ΕΕ στον παγκόσμιο ανταγωνισμό θέλει να μειώσει την παραγωγική/οικονομική εξάρτηση από Κίνα, Αμερική στο βιομηχανικό και από Ρωσία στον ενεργειακό τομέα. Η αυτονομία στην παραγωγή προϋποθέτει αυτονομία σε πρώτες ύλες, Ενέργεια και εργατικό δυναμικό.

Αυτονομία στις πρώτες ύλες σημαίνει ότι οι πρώτες ύλες που αγοράζει η ΕΕ από ξένα μονοπώλια πρέπει να μένουν στην ιδιοκτησία της ΕΕ μετά το τέλος της ζωής των προϊόντων, ώστε να μειωθεί το ποσοστό αγοράς νέων υλών και να αυξηθεί το ευρωπαϊκό αποθεματικό πρώτων υλών, να ξαναμπούν στην παραγωγή. Ετσι, διακηρυγμένοι στόχοι της ανακύκλωσης και της κυκλικής οικονομίας στοχεύουν να παραμείνουν οι πρώτες ύλες στην ΕΕ και να επαναχρησιμοποιηθούν, μειώνοντας μεσοπρόθεσμα την εξάρτηση από Κίνα, Νότια Αμερική για σπάνιες γαίες και πρώτες ύλες. Για παράδειγμα, στις μπαταρίες για την ηλεκτροκίνηση θέλουν την ανακύκλωση των στρατηγικών υλικών, τα οποία διαχειρίζονται μονοπώλια από άλλες χώρες και των οποίων οι τιμές θα αυξηθούν στο μέλλον. Δεν πρόκειται για μια ολοκληρωμένη στρατηγική ανακύκλωσης, καθώς για πολλά υλικά δεν «συμφέρει» η ανακύκλωσή τους με σημερινές τιμές.

Στον τομέα της Ενέργειας, η ΕΕ είναι εξαρτημένη για πετρέλαιο και αέριο από ΗΠΑ και Ρωσία, ενώ ταυτόχρονα υπερτερεί στην εξέλιξη των ΑΠΕ και συστημάτων υδρογόνου. Γι' αυτό προκρίνεται η λύση των ΑΠΕ και του υδρογόνου για αντικατάσταση των ορυκτών καυσίμων με πρόσχημα την απανθρακοποίηση και την κλιματική αλλαγή. Το υδρογόνο μπορεί να αντικαταστήσει το πετρέλαιο σε εφαρμογές όπου η ηλεκτροκίνηση δεν είναι συμφέρουσα, αστικά λεωφορεία, εμπορικούς στόλους (αεροπλάνα, ταξί). Η ενεργειακή αυτονομία της ΕΕ σημαίνει παραγωγή Ενέργειας μέσω ΑΠΕ και αποθήκευση της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας σε υδρογόνο. Εάν το καταφέρουν πρώτοι, θα ενισχύσουν και τους αντίστοιχους ενεργειακούς περιορισμούς στον ευρωπαϊκό χώρο, ώστε να αποκτήσουν πλεονέκτημα έναντι των ανταγωνιστών.

Τρίτον, υπάρχουν σενάρια επιστροφής μεσαίων βιομηχανιών σε ευρωπαϊκό έδαφος, όσο μειώνεται το εργατικό κόστος στην Ευρώπη και αυξάνεται στην Κίνα. Επιπλέον κίνητρα, όπως δασμοί από τον εμπορικό πόλεμο που μαίνεται, η καλύτερη στελέχωση και η εγγύτητα στην ευρωπαϊκή αγορά προωθούν στην υλοποίηση τέτοιων σεναρίων. Επίσης, υπάρχει ο εφικτός φόβος για την επανάληψη του φιάσκου με την τεχνολογία των φωτοβολταϊκών, που η ανάπτυξή τους χρηματοδοτήθηκε στην Ευρώπη αλλά τελικά επικράτησαν στην αγορά τα κινεζικά μονοπώλια έναντι των ευρωπαϊκών. Για να επιτευχθεί όμως μια τέτοια παραγωγική αυτονομία, με βάση το υπάρχον «εργατικό κόστος», μονόδρομος είναι η αυτοματοποίηση και η ψηφιοποίηση της παραγωγής. Ετσι με ελάχιστο προσωπικό γίνεται δυνατή η παραγωγή στην Ευρώπη και η επιστροφή παραγωγικών μονάδων από την Κίνα, υψηλής τεχνολογίας και παραγωγικότητας, όχι όλων των εγκαταστάσεων.

Πώς παρουσιάζεται όμως στους Ευρωπαίους ερευνητές στο στρατηγικό σχέδιο Horizon Europe η ενίσχυση της έρευνας και τεχνολογίας των ευρωπαϊκών μονοπωλίων με 100 δισ. ευρώ προς αυτήν την κατεύθυνση; Εδώ χρειάζονται εύηχοι τίτλοι, όπως πράσινη ανάπτυξη, καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, ανακύκλωση, 4η βιομηχανική επανάσταση, ψηφιακός μετασχηματισμός.

Πώς μεταφράζεται η «αυτονομία» από την ΕΕ στην έρευνα και τεχνολογία μεταξύ 2021 - 2027; Η «προώθηση μιας ανοικτής στρατηγικής αυτονομίας με ανάληψη ηγετικού ρόλου στην ανάπτυξη... αναδυόμενων τεχνολογιών...» είναι στις 4 προτεραιότητες της ΕΕ στο Horizon Europe και συνδέεται άρρηκτα με τη «βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων» και τη «μετατροπή της Ευρώπης στην πρώτη κυκλική, κλιματικά ουδέτερη και βιώσιμη οικονομία που θα βασίζεται στις ψηφιακές τεχνολογίες». Αυτό σημαίνει ότι η συντριπτική πλειοψηφία της ευρωπαϊκής έρευνας σε πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα τα επόμενα 6 χρόνια θα έχει ως μπούσουλα τον παραπάνω στρατηγικό στόχο, είτε χρηματοδοτηθεί κατευθείαν από το Horizon Europe ή από περιφερειακά κοινοτικά προγράμματα. Η ανισόμετρη ανάπτυξη μεταξύ κεντρικών και περιφερειακών ερευνητικών κέντρων - ιδρυμάτων έχει ενταθεί και θα δυσκολέψει η δυνατότητα εξασφάλισης χρηματοδότησης σε σειρά χωρών της ανατολικής Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας. Στο 7ο κοινοτικό πλαίσιο π.χ., το 10% της χρηματοδότησης κατέληξε σε 20 κέντρα.

Εύκολα συνειδητοποιεί κανείς ότι οι ερευνητές δεν μπορούν να επιλέξουν ελεύθερα την έρευνα που κάνουν, αναγκάζονται να την κατευθύνουν σε αυτό τον «στενό κορσέ», να την καμουφλάρουν προς αυτήν την κατεύθυνση ή να μείνουν χωρίς χρηματοδότηση, άνεργοι, χωρίς δυνατότητα να εργασθούν στο επιστημονικό τους αντικείμενο. Ερευνητικά προγράμματα, διδακτορικά, επιστημονικά συνέδρια κινούνται στην παραπάνω κατεύθυνση, επιτελώντας ερευνητικό έργο που θα είναι αποσπασματικό, μη ολοκληρωμένο και μακριά από τις πραγματικές απαιτήσεις των καιρών. Στην ουσία κατασπαταλιούνται δισ. ευρώ, χρόνια έρευνας και εργασίας των ερευνητών για να μπορέσουν τα ευρωπαϊκά μονοπώλια να αντέξουν στο διεθνή ανταγωνισμό.

Οι ερευνητές στην Ελλάδα και στην Ευρώπη πρέπει καταρχήν να συνειδητοποιήσουν τη σύνδεση της έρευνας με τις πολιτικές στοχεύσεις της ΕΕ. Εμείς μπορούμε να συμβάλουμε ώστε να απευθυνθούμε στους ερευνητές με ορολογία που τους είναι αντιληπτή, «στη γλώσσα τους», ώστε να κατανοηθούν τα στενά πλαίσια της έρευνας που μας έχουν τεθεί στον καπιταλισμό. Εντέλει ότι στον καπιταλισμό οι στόχοι για την έρευνα βάζουν εμπόδια και φρενάρουν τη δυνατότητα για επιστημονικές και τεχνολογικές ανακαλύψεις που θα βοηθούσαν την κοινωνία να αναπτυχθεί.

Συνολικά, η ΕΕ προετοιμάζεται για τη σύγκρουση μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας στα τέλη της δεκαετίας με τη διαφαινόμενη αλλαγή στην κορυφή της ιμπεριαλιστικής πυραμίδας, στο παραγωγικό/οικονομικό της σκέλος. Οι ερευνητές στην Ευρώπη πρέπει να χειραφετηθούν ιδεολογικά από την πολιτική της ΕΕ, να μη γίνουν ουρά της αντίδρασης και να στηρίξουν επιστημονικά τη σύγχρονη εργατική τάξη στην πάλη της για την εξουσία.