Ο μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισμός ξεκινά από την παραδοχή της υλικότητας του κόσμου. Μοναδική βάση και πηγή της άπειρης ποικιλίας των φαινομένων της φύσης είναι η ύλη. Γι' αυτό η πραγματική ενότητα του κόσμου συνίσταται στην υλικότητά του, και λέγοντας αυτό ο μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισμός είναι διαμετρικά αντίθετος τόσο προς τον αντικειμενικό ιδεαλισμό (Πλάτων, Χέγκελ κλπ.) όσο και προς τον υποκειμενικό ιδεαλισμό (Μπέρκλι, Μαχ) που βλέπουν την ενότητα του κόσμου είτε στην απόλυτη ιδέα, στο κοσμικό πνεύμα ο πρώτοι είτε στη συνείδηση και στο υποκειμενικό οι δεύτεροι. Ο μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισμός απορρίπτει τα ψευτοεπιστημονικά κατασκευάσματα του ιδεαλισμού και δείχνει ότι τα πολυποίκιλα φαινόμενα του κόσμου αποτελούν εκδηλώσεις και μορφές της κινούμενης ύλης. Εξ άλλου, εφαρμόζοντας με συνέπεια την ιδέα της υλικότητας του κόσμου η μαρξιστική διαλεχτική εξηγεί υλιστικά όχι μόνο τη φύση αλλά και την κοινωνία, πράγμα που αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της φιλοσοφικής σκέψης. Η υλική ενότητα του κόσμου εκδηλώνεται στο ότι οι νομοτέλειες που προσιδιάζουν στα άτομα των χημικών στοιχείων είναι στα ουσιαστικά χαρακτηριστικά τους οι ίδιες για όλο το σύμπαν. Η φασματική ανάλυση απέδειξε ότι σε όλα τα ουράνια σώματα δεν υπάρχει κανένα χημικό στοιχείο που να μη βρίσκεται στη γη, αλλά οι συνθήκες ύπαρξης των στοιχείων που απαρτίζουν τον ήλιο δεν είναι ταυτόσημες, αφού τα χημικά στοιχεία βρίσκονται σε υψηλές θερμοκρασίες και τα άτομά τους είναι χωρίς ηλεκτρονικά περιβλήματα. Συνεπώς η ενότητα της χημικής σύστασης δεν αποκλείει την ποιοτική ιδιομορφία των συνθηκών ύπαρξης των υλικών αντικειμένων.- Υλη, λοιπόν, είναι η αντικειμενική πραγματικότητα, η αδημιούργητη και άφθαρτη που υπάρχει ανεξάρτητα από τη συνείδηση και που αντιγράφεται και απεικονίζεται από τις αισθήσεις, αν και υπάρχει ανεξάρτητα απ' αυτές.

Η κίνηση της ύλης είναι η μορφή της ύπαρξής της. Αναπόσπαστη από την ύλη είναι το ίδιο άφθαρτη, αδημιούργητη και αιώνια δίχως αρχή και τέλος όπως η ύλη.

Ο χώρος και ο χρόνος, αντικειμενικές κι αυτές μορφές ύπαρξης της ύλης, είναι άπειροι και συνδέονται αδιάρρηκτα με την κινούμενη ύλη. Ο χρόνος είναι η μορφή ύπαρξης της ύλης που χαρακτηρίζεται από τη διάρκεια του υλικού προτσές, ενώ ο χώρος είναι η μορφή ύπαρξής της που χαρακτηρίζει την εκτατικότητα των υλικών αντικειμένων και είναι τρισδιάστατος. Η αντικειμενικότητα των νομοτελειών της εξέλιξης έχει τεράστια σημασία για τη μελέτη των φαινομένων της κοινωνικής ζωής και της πρακτικής δράσης, τις νομοτέλειες αυτές δεν πρέπει να τις ζητάμε στα κεφάλια των ανθρώπων ούτε σε κάποια «ανώτερη βούληση», αλλά στις νομοτέλειες εξέλιξης των συνθηκών υλικής ζωής της κοινωνίας και προπαντός στις νομοτέλειες ανάπτυξης της παραγωγής.

Η παραδοχή του πρωτεύοντος της ύλης και του δευτερεύοντος της συνείδησης είναι το βάθρο της επιστημονικής κοσμοθεωρίας. Η υλιστική λύση του βασικού ζητήματος της φιλοσοφίας σημαίνει παραδοχή της αρχής ότι η φύση αποτελεί αντικειμενική πραγματικότητα που υπάρχει έξω και ανεξάρτητα από τη συνείδηση. Ο μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισμός υποστηρίζοντας τη θέση ότι η ύλη είναι η πηγή της συνείδησης, της νόησης και ο εγκέφαλος το όργανο της σκέψης διδάσκει ταυτόχρονα ότι η συνείδηση, η νόηση ασκούν αντίστροφη επίδραση πάνω στο είναι. Η αναγνώριση αυτή του ενεργού ρόλου της συνείδησης αποτελεί οξύ ιδεολογικό όπλο εναντίον του οικονομιστικού υλισμού και όλων των άλλων εκχυδαϊστικών θεωριών. Συνείδηση είναι η λειτουργία τής σε υψηλό βαθμό οργανωμένης ύλης, η ικανότητα του εγκεφάλου να αντανακλά τον εξωτερικό υλικό κόσμο. Γι' αυτό η συνείδηση είναι παράγωγο της ύλης. Θεωρώντας την ύλη πρωτεύον σε σχέση με τη συνείδηση ο μαρξισμός υποστηρίζει ταυτόχρονα ότι η ύλη, η φύση είναι πέρα για πέρα γνώσιμη για τον άνθρωπο, εφαρμόζοντας τη θέση ότι η ύλη είναι το πρωτεύον και η συνείδηση το δευτερεύον στην κοινωνία, ο μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισμός θεμελιώνει τη θέση ότι το κοινωνικό είναι καθορίζει την κοινωνική συνείδηση, ενώ αντίθετα οι ιδεαλιστές υποστηρίζοντας το πρωτεύον της συνείδησης παρακάμπτουν το ζήτημα της γέννησης και της εξέλιξης της συνείδησης, τη στιγμή που είναι αποδειγμένο από τις φυσικές επιστήμες ότι η γη βρισκόταν κάποτε σε κατάσταση που ούτε ο άνθρωπος ούτε κανένα γνωστό ον ζωντανό γενικά δεν μπορούσε να υπάρχει πάνω σ' αυτήν, γιατί η ζωή δεν είναι παρά ο τρόπος ύπαρξης των λευκωματωδών σωμάτων, δηλαδή φαινόμενο μεταγενέστερο, καρπός μιας ύπαρξης της ύλης. Γι' αυτό ο μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισμός θεωρεί ότι ο ιδεατό αποτελεί πάντοτε αντανάκλαση του υλικού και ότι η αίσθηση είναι προϊόν της ζωντανής φύσης η δε συνείδηση είναι ιδιαίτερη ιδιότητα του εγκεφάλου που αντανακλά τον εξωτερικό κόσμο. Η νόηση ειδικά συνδέεται με τα βιοχημικά προτσές που συντελούνται στον εγκέφαλο. Την υλική της βάση αποτελεί η αντανάκλαση του εξωτερικού κόσμου. Γι' αυτό συνείδηση και είναι, νόηση και ύλη δεν αρνούνται το ένα το άλλο, δεν αποτελούν όμως ένα και το ίδιο φαινόμενο. Πάντως, ο μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισμός θεωρεί σχετική αυτή την αντίθεση συνείδησης και ύλης και δεν την απολυτοποιεί. Και αυτό γιατί η συνείδηση και το αίσθημα, δηλαδή η υποκειμενική εικόνα του εξωτερικού κόσμου, ενώ συμπίπτουν ως προς το περιεχόμενο με τον εξωτερικό κόσμο διαφέρουν ως προς τη μορφή. Η ύλη λοιπόν είναι πηγή των αισθημάτων μας που δεν αποτελούν παρά ιδιότητες της σε υψηλό βαθμό οργάνωσής της. Ετσι κατά τη διδασκαλία του Πάβλωφ η νόηση του ανθρώπου διαφέρει από τη στοιχειώδη νόηση των ζώων.

Σύμφωνα δηλαδή με τη θεωρία του για το μηχανισμό της νευρικής λειτουργίας, ο Πάβλωφ λέει ότι εκτός από το πρώτο σήμα της πραγματικότητας που το έχουν και τα ζώα, ο άνθρωπος έχει και ένα δεύτερο σήμα που είναι προϊόν κοινωνικής εξέλιξης, και που του επιτρέπει να εμβαθύνει στη φύση των αντικειμένων του εξωτερικού κόσμου. - Υπάρχουν δε οι βασικές μορφές σύνδεσης του κεντρικού νευρικού συστήματος με το περιβάλλον, που είναι κατά τον Πάβλωφ τα συγγενή απόλυτα και τα επίκτητα εξαρτημένα αντανακλαστικά. Τα πρώτα είναι μόνιμες συνδέσεις με το περιβάλλον και μεταβιβάζονται κληρονομικά, τα δεύτερα είναι πρόσκαιρες συνδέσεις που σχηματίζονται στην πορεία της ζωής και που μπορούν να γίνουν αργότερα απόλυτα. Ακόμη η ζωή αποτελεί ποιοτικά ιδιαίτερη μορφή ύπαρξης της ύλης με ποιοτικές διαφορές από τη μη ζωντανή ύλη, αφού το λεύκωμα είναι ο κύριος φορέας της ζωής. Γι' αυτό και η ζωή κατά τον Ενγκελς είναι ο τρόπος ύπαρξης των λευκωματωδών σωμάτων- η δε βασική ποιοτική διαφορά της από τη μη ζωντανή ύλη συνίσταται στην ανταλλαγή ουσιών μέσω της ανομοίωσης και της αφομοίωσης. Η ζωή λοιπόν δεν υπάρχει αιώνια, αλλά γεννήθηκε από τότε που εμφανίστηκαν ειδικοί όροι γι' αυτό και σαν αποτέλεσμα μακρόχρονης εξέλιξης. Ετσι δε όπως πειραματικά αποδείχτηκε από τη Σοβιετική επιστήμη προηγήθηκε το χωρίς δομή λεύκωμα, δηλαδή η ακυτταρική ζωντανή ουσία και η εξέλιξή της. Η γέννηση και η ανάπτυξη εξ άλλου της γλώσσας και της νόησης είναι κι αυτές προϊόντα μακρόχρονης εξέλιξης και γι' αυτό η γλώσσα δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς τη νόηση όπως και η νόηση χωρίς τη γλώσσα, αφού τον αποφασιστικό ρόλο για τη γέννηση και των δύο έπαιξε η εργασία και η κοινωνική εξέλιξη. Και η μεν γλώσσα είναι η έκφραση της πραγματικότητας της σκέψης, αφού ο άνθρωπος δεν μπορεί να νοήσει κάτι αν δεν ντύσει τις σκέψεις του μ' ένα υλικό γλωσσικό περίβλημα, η δε νόηση δεν μπορεί να υπάρχει κι αυτή έξω από την κοινωνία αφού είναι αντανάκλαση του κοινωνικού είναι του ανθρώπου, καθώς το πέρασμα του μακρινού προγόνου μας από το σκαρφάλωμα στο όρθιο βάδισμα του έδωσε τη δυνατότητα για την ανάπτυξη του λόγου και της νόησης. Η βάση λοιπόν της εμφάνισης και της εξέλιξης του έναρθρου λόγου και της νόησης είναι το προτσές της εργασίας που συνδέεται με την κατασκευή και τη χρήση των εργαλείων. Γι' αυτό και η εργασιακή σχέση είναι η αιτία της εμφάνισης του έναρθρου λόγου και όχι η μίμηση των θορύβων της φύσης και των άγριων θηρίων, όπως λένε οι αστοί ιδεαλιστές. Ετσι έξω από την κοινωνία δεν είναι δυνατόν να υπάρχει ούτε η νόηση ούτε η γλώσσα, αφού γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν με βάση την κοινωνικο-εργασιακή δράση του ανθρώπου- εξελίσσονται δε μαζί με την εξέλιξη της κοινωνικής ζωής.