1942-1943. Χρόνια ΕΑΜικής δράσης και πατριωτικού οργασμού. Αντιστασιακή ενημέρωση του αθηναϊκού λαού και πυρετός δουλιάς. Συνεχής κίνδυνος από τους καταχτητές αλλά και τους προδότες ράλληδες και μπουραντάδες, ταγματασφαλίτες και γερμανοτσολιάδες. Μα οι πατριώτες, παρά τον προφανή κίνδυνο, βρίσκονται σε πυρετική κίνηση. Πρώτοι ανάμεσα στους πρώτους οι κομμουνιστές της περιοχής μας.

Το κόμμα μας ιδρύει παντού κομματικούς πυρήνες και ταυτόχρονα προσπαθεί να οργανώσει τις Κομματικές του Οργανώσεις. Τον Απρίλη του '41 μετατίθεται στην Αθήνα ο Θόδωρος Βανιώτης, μέλος του Κόμματος από το 1923, και εγκαθίσταται στη Σουλτάνη 1. Μπαίνει αμέσως στον κομματικό πυρήνα των δασκάλων με γραμματέα τον Βαλσαμάκη. Συνδέεται με την Οργάνωση των Εξαρχείων- Νεάπολης του Κόμματος και ύστερα από πρόταση του Βασίλη Εφραιμίδη, που ήταν τότε αχτιδικός, αναλαμβάνει γραμματέας της Οργάνωσης.

Τη μέρα από γωνιά σε γωνιά, από σπίτι σε σπίτι, από στόμα σε στόμα για ενημέρωση του λαού και για στρατολογία στο ΕΑΜ και στη στρατιωτική οργάνωση του ΕΛΑΣ, που έδρα του ήταν η περιοχή του Γκύζη. Καρδιά και νους το τιμημένο ΚΚΕ. Η ανταπόκριση των πατριωτών, αντρών και γυναικών, στο πατριωτικό αυτό κάλεσμα του Κόμματος είναι πολύ μεγάλη. Πραγματικά η μεγαλύτερη τιμή για τους ΕΑΜίτες και ΕΛΑΣίτες ήταν η στρατολόγησή τους στο ΚΚΕ.

Η πιο επικίνδυνη όμως δουλιά γινότανε τη νύχτα. Από την ώρα που σταματούσε η κυκλοφορία - με διαταγή των Γερμανών - έως τα ξημερώματα, ένας ολόκληρος κόσμος βρισκόταν σε επιφυλακή. Τα συνεργεία με τα πινέλα και τις μπογιές αλλά και οι σύντροφοι της περιφρούρησης. Περιφρούρηση των συνεργείων, των πολιτικών οργανώσεων, των συλλαλητηρίων που γίνονταν.

Λύσσαγαν οι Γερμανοϊταλοί και οι ελληνόφωνοι υπηρέτες τους. Τα καταστήματα και τα σπίτια, στα οποία αντιστοιχούσαν οι συνθηματογραμμένοι τοίχοι και τα πεζοδρόμια, θα 'πρεπε να ασβεστώσουν τα συνθήματα. Μα ήταν πια αργά. Ο στόχος είχε επιτευχθεί γιατί ο κόσμος τα είχε πια διαβάσει. Ετσι, στους φρεσκοβαμμένους τοίχους το βράδυ γράφονταν καινούρια συνθήματα αλλά και εφημερίδες με νέα από το Ανατολικό Μέτωπο για να μαθαίνει και να παίρνει θάρρος ο λαός μας για τα κατορθώματα του Κόκκινου Στρατού εναντίον των Γερμανών.

Η Οργάνωσή μας όμως είχε και το «βήμα» της, το δικό της πρωτόγονο αλλά αποτελεσματικό «ραδιόφωνο». Από το λόφο του Στρέφη με χωνιά φώναζαν μ' όλη τη δύναμη των πνευμόνων τους τα συνθήματα, τα νέα από το μέτωπο, τις ειδήσεις για επικείμενο «ντου» της ειδικής ασφάλειας του Πλυντζανόπουλου.

Η Οργάνωση Εξαρχείων του ΚΚΕ καθοδηγούσε τις πολιτικές οργανώσεις του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ, της Εθνικής Αλληλεγγύης κλπ. Βασικά οι Οργανώσεις αυτές είχαν αναλάβει το βάρος και την ευθύνη της περιφρούρησης της περιοχής και της προστασίας του λαού από τους προδότες. Κάτω από τη μύτη των Γερμανών γίνονταν συνεδριάσεις σε σπίτια συναγωνιστών, που τα παραχωρούσαν άφοβα, παρά τον κίνδυνο. Η τιμωρία ήταν εκτέλεση επί τόπου.

Η πλατεία των Εξαρχείων - διαφορετική βέβαια απ' ό,τι είναι σήμερα - ήταν το κέντρο της πατριωτικής δράσης. Τότε στην πλατεία μαζεύονταν καθημερινά περισσότερα από 50 καρότσια, κουβαλώντας ό,τι τρόφιμα μπορούσαν και κυρίως χαρούπια, ραδίκια και άλλα χορταρικά. Οι λιανοπωλητές αυτοί ήταν δικοί μας άνθρωποι, τους καθοδηγούσαμε και ήταν οι πληροφοριοδότες μας και τους περιφρουρούσαμε. Η Οργάνωσή μας είχε ακόμα την καθοδήγηση του ΠΙΚΠΑ, που τότε είχε γραφεία στην οδό Ιπποκράτους, αλλά και τους ραφτάδες των Εξαρχείων που είχαν τα καταστήματά τους στην πλατεία Εξαρχείων.

Χιλιάδες Εξαρχειώτες και Νεαπολίτες παίρνουν μέρος στις μεγάλες κινητοποιήσεις των Αθηναίων, όπως στη διαδήλωση κατά της επιστράτευσης, που έγινε με πρωτοβουλία του ΚΚΕ. Η επιτυχία της κινητοποίησης αυτής ματαίωσε τα σχέδια του καταχτητή να στείλει Ελληνες στο ρωσικό μέτωπο αλλά και εργάτες στη γερμανική πολεμική βιομηχανία. Ηταν μια τεράστια νίκη του Κόμματος και του λαού μας.

Λίγες μέρες αργότερα πεθαίνει ο Παλαμάς. Με κινητοποίηση του ΚΚΕ και των ΕΑΜικών οργανώσεων μια άλλη αναμέτρηση του αδούλωτου λαού μας με τους κατακτητές. Ταρακουνήθηκαν τα μνημεία του Α΄ Νεκροταφείου όταν άρχισε να απαγγέλλει το ποίημά του ο Σικελιανός: «Ηχήστε οι σάλπιγγες... Οι σημαίες οι φοβερές της λευτεριάς ξεδιπλωθείτε στον αέρα».

Από τα τέλη ακόμα του 1942 έχει επανιδρυθεί η Διδασκαλική Ομοσπονδία, που είχε διαλυθεί από τον Μεταξά. Στο αγωνιστικό συμβούλιο συμμετέχουν και οι σύντροφοι Θόδωρος Βανιώτης και Ελλη Καζασίδου. Σύνδεσμος της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδας και της Πανυπαλληλικής, που ήταν το ανώτατο όργανο της ηγεσίας των δημοσίων υπαλλήλων, αναλαμβάνει με εντολή του Κόμματος ο σ. Βανιώτης.

Η σ. Ελλη χρεώνεται και αναλαμβάνει τη διακίνηση του παράνομου τότε Τύπου «Διδασκαλικό Βήμα» και «Πανυπαλληλική», αλλά και των ΕΑΜικών εντύπων. Αργότερα από τα Εξάρχεια ξεκινά και το πρώτο συνεργείο για το «Ριζοσπάστη». Να τι αφηγείται σχετικά η σ. Ελλη: «Ειδοποιήθηκα να βρίσκομαι στην αρχή της Ζαΐμη ένα πρωινό. Εκεί βρήκα την Αύρα Παρτσαλίδου, τον Βασίλη Εφραιμίδη και το Θόδωρο Βανιώτη. Περιμέναμε ένα νεαρό σ. να μας φέρει τους "Ριζοσπάστες" για να σπάσουμε τον πάγο. Πήγαμε όλοι μαζί και στους δρόμους φωνάζαμε "Εφημερίδες, όλες οι εφημερίδες". Ολοι άνοιγαν τα παράθυρα και έπαιρναν, μόνο ένας μάς ζήτησε "Καθημερινή" και μας έκανε την παρατήρηση να μη φωνάζουμε "όλες οι εφημερίδες"».

Οταν δημιουργήθηκε το 2ο Τάγμα του ΕΛΑΣ Εξαρχείων-Νεάπολης είχε αρχικά 3 λόχους, τον 5ο λόχο που δρούσε στην περιοχή του Αγ. Νικολάου στις παρυφές του Λυκαβηττού μέχρι τη Λ. Αλεξάνδρας και την Ακαδημίας. Τον 6ο λόχο με δράση στου Στρέφη, Εξάρχεια-Νεάπολη και τον 7ο λόχο του Κολωνακίου, όπως τον έλεγαν, μια και δρούσε στο Κολωνάκι και είχε τη βάση του μέσα στον «Ευαγγελισμό».

Οι κομμουνιστές και οι άλλοι πατριώτες, που έδρασαν στον ΕΛΑΣ κυριολεκτικά κάτω από τη μύτη του καταχτητή και των ταγματασφαλιτών και τσολιάδων, έβαλαν και την ίδια τους τη ζωή στην υπηρεσία της απελευθέρωσης της πατρίδας μας. Είναι εκατοντάδες οι πράξεις ηρωισμού των ΕΛΑΣιτών αλλά και των ΕΠΟΝιτών. Ενα περιστατικό είναι χαρακτηριστικό της αυτοθυσίας των πατριωτών. Αφηγείται ο σ. Καλογιάννης: «Μας είπανε να εγκαταλείψουμε του Στρέφη γιατί δεν μπορούσαμε να τον φυλάξουμε. Πράγματι δεν ήμαστε και πολλοί. Χτυπήσαμε λοιπόν τη Γερμανική Σχολή αποβραδίς και μείναμε στου Γερουλάνου την κλινική. Εν τω μεταξύ είχαν έρθει και άλλοι αντάρτες από την Πελοπόννησο, μεταξύ τους και ένας καπετάν Πέρδικας. Ερχονταν τα τανκς στην Ιπποκράτους και ανέβαιναν επάνω. Μέσα στο λόχο μου είχα 3 μαχητές που ήτανε εργάτες στον ηλεκτρικό σταθμό. Ενας απ' αυτούς περίμενε στην οδό Σμολένκι να περάσει το τανκ, ανεβαίνει τότε επάνω στο τανκ, σηκώνει το καπάκι και ρίχνει μέσα τη χειροβομβίδα. Τους σκότωσε όλους, σκοτώθηκε και ο ίδιος»...

Αλλες πάλι φορές ξεπερνιόταν και η λογική και οι ηρωικές πράξεις άγγιζαν τα όρια του θράσους. «Εκεί στην Πανεπιστημίου στεκόμαστε σ' έναν κινηματογράφο μαζί με τον Αχιλλέα», αφηγείται ο σ. Σταμάτης Μαυρομάτης, και συνεχίζει: «Σε μια στιγμή κοιτάζει ο Αχιλλέας και μου λέει, "κοίταξε αυτόν μπροστά πώς φουσκώνει το σακάκι του. Τρέξε από τη Δερβενίων, εγώ δε θα τον χάσω και να του βγεις μπροστά". Δεν έχω όμως τίποτα στα χέρια μου. Μου απαντά ο Αχιλλέας, "μη φοβάσαι, έχω εγώ ένα πιστόλι". Τρέχω λοιπόν από τη Δερβενίων και του βγαίνω μπροστά, "ψηλά τα χέρια" του λέω. Ο άλλος σήκωσε τα χέρια, τον ψάχνω στα γρήγορα και του βρίσκω ένα πιστόλι και το παίρνω. Τον τραβάμε μέχρι τη Βαλτινών και εκεί τον ψάχνουμε και του βρίσκουμε μια ταυτότητα της Γκεστάπο. Του ρίχνει μερικές ψιλές ο Αχιλλέας, σχίζει την ταυτότητα, Ελληνας ήταν. Φύγε, του λέει, και αν σε ξαναπιάσουμε χάθηκες. Πήραμε κι εμείς το δρόμο μας να πάμε σπίτια μας. Γυρίζω τότε και λέω στον Αχιλλέα: "Βρε, γιατί το κρύβεις ότι κρατάς πιστόλι;" Πιστόλι; ποιο πιστόλι, μου λέει ο Αχιλλέας. Δεν είναι αληθινό, ξύλινο είναι»!

Αλλες πάλι περιπτώσεις δείχνουν τα υψηλά ανθρώπινα ιδανικά των ΕΛΑΣιτών μας, το σεβασμό στη ζωή ακόμα και των αντιπάλων μας. Ομως το ΚΚΕ πάλευε όχι μόνο στα πεδία των μαχών αλλά μίλαγε και στην καρδιά και στο νου των ανθρώπων, τους διαπαιδαγωγούσε, δίδασκε τη δημοκρατία. Οι ελεύθερες εκλογές, που έγιναν για την κυβέρνηση της ελεύθερης Ελλάδας του βουνού κάτω από τη μύτη του καταχτητή, αποδεικνύουν ότι το κόμμα μας τη λαοκρατία την εννοεί στην πράξη. Στις εκλογές αυτές για πρώτη φορά στην ιστορία της πατρίδας μας ψηφίζουν και οι γυναίκες αλλά και οι νέοι πάνω από 18 ετών.

Αραγε, πόσοι σήμερα, σε εποχές τόσο μεγάλων ανακατατάξεων, που η σύγχυση σωριάζει σαν χαρτόκουτα αξίες, μπορούν να καταλάβουν πως η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι η μόνη που μπορεί να κάνει τον άνθρωπο να μη φοβάται; Να τον κάνει ν' αγωνίζεται όχι για να κερδίσει το ψωμί που του κλέβουν - το ψωμί με όποια διάσταση κι αν παίρνει των υλικών αγαθών; Μα πάνω απ' όλα να γίνεται ρομαντικός που βλέπει πέρα και πάνω απ' όλα; Που δηλώνει «παρών» στους αγώνες του ελληνικού λαού για την αλλαγή και το σοσιαλισμό; Ας δεχτούμε ότι είναι πολλοί. Για την αισιοδοξία του αύριο. Και γιατί δεν μπορούμε να αφήσουμε όλους αυτούς που έφυγαν, που έπεσαν στον αγώνα, με την αγωνία κάποιας απογοήτευσης. Και για κάτι ακόμα περισσότερο: Γιατί αν είναι πολλοί αυτοί που κατάλαβαν, το χρωστάνε σε αυτούς που έπεσαν για τη λευτεριά και τη δημοκρατία. Και αυτό είναι το στεφάνι που μπορεί η ευγνωμοσύνη τους να τους καταθέσει.