4ο ΜΕΡΟΣ

Μετά το στρατιωτικό κίνημα της 27ης Μάη 1960, η κατάσταση σημειώνει νέα βήματα.

Τα βήματα αυτά χαρακτηρίζονται από το γενικό στοιχείο της διαμορφωτικής παγίωσης. Η κυρίαρχη τάξη καταλαβαίνει ότι η εξέλιξη της χώρας είναι τέτοια, ώστε μια πιο συμβατή οργάνωση της πολιτικής ζωής είναι τόσο αναγκαία όσο και αναπόφευκτη. Ωστόσο, μια τέτοια οργάνωση έχει έννοια από τη δική της άποψη μόνο εάν εγγυάται ακόμη ασφαλέστερα την κυριαρχία της. Ετσι, αρχίζει να κινείται προς την κατεύθυνση αυτή. Σε συνθήκες όπου η πολιτική ζωή και η κοινωνική δραστηριότητα παρουσιάζουν κάποια αναζωογόνηση, όπου οι απεργίες παίρνουν κάποια ασυνήθιστη έκταση και όπου, για πρώτη φορά στην Ιστορία της Δημοκρατίας της Τουρκίας, ένα αριστερό κόμμα κατορθώνει να εκπροσωπηθεί στην Εθνοσυνέλευση (το Εργατικό Κόμμα Τουρκίας στις εκλογές της 10ης Οκτώβρη 1965), εμφανίζεται, κατ' αρχήν, ένα καινοφανές αντιδραστικό ρεύμα φασιστικού και, ακριβέστερα και σε ένδειξη των πάντα ζωντανών γερμανικών επιρροών του παρελθόντος, ναζιστικού τύπου. Το ρεύμα αυτό αποτελεί νεκρανάσταση και συνέχεια των παντουρκιστικών ρευμάτων που είχαν διαδοθεί στην Τουρκία κατά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Το ρεύμα αυτό θα αποκτήσει και την αναγκαία "προσωπικότητα - κλειδί" (τον συνταγματάρχη Αλπαρσλάν Τουρκές) και θα δημιουργήσει μαζικές οργανώσεις με εκτεταμένα οικονομικά μέσα. Οπως θα αποδείξει πρόσφατα το πολύκροτο δυστύχημα του Σουσουρλούκ, οι δεσμοί του με τους επίσημους κύκλους ήταν πάντα και πολύπλευροι και στενοί.

Παράλληλα, και τα πρώτα σημάδια ανοιχτής κινητοποίησης του "πολιτικού ισλάμ" γίνονται επίσης φανερά. Το Γενάρη του 1970, ιδρύεται το Κόμμα Εθνικής Τάξης, το οποίο τραβά την προσοχή, καθώς δίνει την εντύπωση της στροφής προς τις "παραδοσιακές αξίες του ισλάμ". Απαγορεύεται το Μάη του 1971, αλλά, το 1972 και με το όνομα Κόμμα Εθνικής Σωτηρίας, αναδιοργανώνεται από έναν ακόμη άγνωστο πολιτικό, τον Νετσμεντίν Ερμπακάν.

Είναι πολύ πιθανό να υποθέσει κανείς ότι αυτή η κινητοποίηση δεν είναι άσχετη με κινήσεις στο εσωτερικό των κυρίαρχων τάξεων. Συχνά, μας εντυπωσιάζει ο μουσουλμανικός ιντεγκρισμός, αλλά ξεχνάμε το σπίτι μας ή το σχεδόν σπίτι μας. Ξεχνάμε, π.χ., την ύπαρξη ενός ουσιαστικά (αν όχι και τυπικά) ιντεγκριστικού κόμματος, του Χριστιανοδημοκρατικού, στην Ιταλία, το οποίο κυβέρνησε αδιαλείπτως επί 50 σχεδόν χρόνια και εξαφανίστηκε εν μια νυκτί και μόνη, μόλις το απαίτησε η κυρίαρχη τάξη. Συνεπώς, η έξωθεν καλή μαρτυρία υπάρχει.

Ωστόσο, η αναγέννηση αυτή έχει και άλλα αίτια, τα οποία, άλλωστε, δεν είναι άσχετα με τις κινήσεις της κυρίαρχης τάξης:

1) Την όλο και μεγαλύτερη απειλή ενάντια σε μεγάλους παραδοσιακούς τομείς. Η ανάπτυξη του καπιταλισμού και η όλο και μεγαλύτερη ενσωμάτωση στη διεθνή καπιταλιστική αγορά, που και τα δυο επιταχύνονται πολύ μετά το 1950, έχουν αρχίσει να πιέζουν άσχημα τους παραδοσιακούς τομείς της βιοτεχνίας, του εμπορίου, αλλά και της αγροτικής οικονομίας, που, στην Τουρκία, είναι πολύ πιο βαθιά ριζωμένοι από ό,τι, π.χ., στην Ελλάδα. Η γενική αδυναμία των δημιουργικών δομών του καπιταλισμού στην Τουρκία, ο έντονος τοκογλυφικός του χαρακτήρας, αλλά και οι έντονοι δημογραφικοί ρυθμοί έχουν αρχίσει, από τη δεκαετία του '60 κιόλας, να ανατρέπουν πολλές ισορροπίες. Η απότομη αύξηση του πληθυσμού των πόλεων (το ποσοστό του αστικού πληθυσμού το 1930 υπολογίζεται σε 17% και το 1960 σε 32%, με ετήσια αύξηση του αριθμού κατά 10%) έχει αρχίσει να εξαπλώνει τη μαζική ανεργία. Αρχίζει να μορφοποιείται ένα έντονα εκρηκτικό στρώμα απόκληρων της καπιταλιστικής ανάπτυξης, του οποίου η υπόκωφη διαμαρτυρία διατρέχει όλη την κοινωνική ζωή.

2) Νέες διεθνείς διεργασίες. Σε όλη αυτή την περίοδο, αρχίζουν διεργασίες στα κράτη της Μέσης Ανατολής, που θα κορυφωθούν στη δεκαετία του '70 και οι οποίες δημιουργούν νέα περιθώρια για τα κράτη, που, στα μάτια των οπαδών του ιντεγκρισμού, φαίνονται σαν "μουσουλμανικά".

Ολα αυτά πρέπει να τα δούμε στη βάση και ενός άλλου φαινομένου, που κληροδοτεί το παρελθόν και το οποίο καθόλου δεν εξαλείφεται: Στη συνέχιση των διωγμών ενάντια στις δυνάμεις της Αριστεράς. Πράγματι, αυτοί δεν παύουν καθόλου. Αντίθετα, με την αναζωογόνηση της πολιτικής ζωής, γίνονται, στην πραγματικότητα, εντονότεροι. Για να καταλάβει κανείς ως πού έφθαναν τα πράγματα, αρκεί να πούμε ότι έγιναν συλλήψεις με την κατηγορία της έκδοσης σε τουρκική μετάφραση των κειμένων του Φ. Μπαμπέφ. Η γραμμή ήταν σαφής: Τα κείμενα του Μπαμπέφ τάσσονται ενάντια στο καπιταλιστικό σύστημα και υπέρ του κομμουνισμού (ουτοπικού, έστω), στην Τουρκία, όμως, απαγορεύεται, τόσο το ένα, όσο και το άλλο.

Το καθεστώς που επικρατεί, από την άποψη αυτή, περιγράφει με στρατιωτικά λακωνικό τρόπο δήλωση, με την ευκαιρία διαγγέλματος, του στρατηγού Τζεβντέτ Σουνάι, Προέδρου της Δημοκρατίας το 1966 - 1973: "Το Σύνταγμα της Δημοκρατίας της Τουρκίας απαγορεύει την Αριστερά".

Μέσα στην κατάσταση αυτή, δεν είναι τυχαίο ούτε ανεξήγητο το ότι παρουσιάζεται μια αναζωογόνηση των κινήσεων και των ενεργειών αυτού, που, αργότερα και σε πιο εξελιγμένες συνθήκες, ονομάστηκε "πολιτικό ισλάμ".

Η δεκαετία του '70 ήταν για την Τουρκία μια περίοδος μεγάλων αναταραχών.Οι οικονομικές αλλαγές των προηγουμένων δυο δεκαετιών έχουν ήδη προχωρήσει και καταλήξει σε ευρείες ανατροπές ισορροπιών. Η χώρα έχει ήδη υπερχρεωθεί και τα πληθωριστικά φαινόμενα έχουν αρχίσει να γίνονται ασυγκράτητα. Το αποτέλεσμα των εκσυγχρονιστικών προσπαθειών δεν ήταν πάντα ο πραγματικός εκσυγχρονισμός, αλλά (και συχνά) η εμφάνιση τομέων ή οικονομικοκοινωνικών φαινομένων, που ο γενικά ασθενής οργανισμός της χώρας δεν μπορεί να στηρίξει. Η ανεργία και τα κρούσματα οικονομικής παράλυσης εξαπλώνονται.

Παράλληλα, σοβαρές αλλαγές γίνονται και στην περιοχή, όπου βρίσκεται και με την οποία συνδέεται η Τουρκία. Η περίοδος αυτή είναι περίοδος όξυνσης κυρίως του Παλαιστινιακού, σαν συστατικού στοιχείου του Μεσανατολικού, και της χρήσης από τα αραβικά κράτη "του πετρελαίου σαν όπλου". Η διαδικασία που έχει ήδη αρχίσει προχωρά και καταλήγει σε ένα ακόμη άδηλων συνεπειών φαινόμενο: Στη δημιουργία εισοδηματικά ισχυρών (*) κρατών στην περιοχή, κρατών, με τα οποία η Τουρκία έχει εντατικές οικονομικές, αλλά και ιστορικές σχέσεις.

Στη βάση των φαινομένων αυτών, στην Τουρκία έχουμε, στη δεκαετία του '70 και για πρώτη φορά, ένα φαινόμενο το οποίο, ενόψει των μεταγενέστερων γεγονότων, μπορούμε να πούμε ότι δεν προσέχτηκε όσο έπρεπε: Ενα κόμμα, που, τουλάχιστον έμμεσα, θεωρείται "ισλαμικό", να συμμετέχει σε όλες τις κυβερνήσεις.

Πράγματι, έχουμε το εξής: Το Κόμμα Εθνικής Σωτηρίας, με επικεφαλής τον Νετσμεντίν Ερμπακάν, όχι μόνο να επιβιώνει πολιτικά και εκλογικά, αλλά και να συμμετέχει τόσο στη βραχύβια κυβέρνηση του Μπ. Ετσεβίτ (Γενάρης - Σεπτέμβρης 1974, η κυβέρνηση της εισβολής στην Κύπρο και της επέκτασης των ελληνοτουρκικών διαφορών και στο Αιγαίο), όσο και στις αλλεπάλληλες κυβερνήσεις του λεγομένου "Εθνικιστικού Μετώπου", σε συμμαχία με τα κόμματα της Δικαιοσύνης, με επικεφαλής τον τότε πρωθυπουργό και σήμερα Πρόεδρο Σ. Ντεμιρέλ, και Εθνικιστικής Δράσης, με επικεφαλής τον Αλπαρσλάν Τουρκές.

Χρειάζεται, άραγε, και άλλη απόδειξη για να αποδειχθεί το κλίμα ενίσχυσης του "πολιτικού ισλάμ";

Για να ολοκληρωθεί, όμως, η εικόνα, χρειάζεται η αναφορά και μιας άλλης παραμέτρου.

H δεκαετία του '70 υπήρξε, όπως όλα δείχνουν, η περίοδος της εφαρμογής ενός ευρυτάτου (θα έλεγε κανείς, γιγαντιαίου) σχεδίου εξόντωσης της Αριστεράς. Με τη λέξη "εξόντωση", δεν εννοούμε πολιτικοϊδεολογική εξάλειψη, εννοούμε φυσική εξόντωση "χειρουργικού τύπου". Μπορεί επίσης να θεωρείται βέβαιο ότι το σχέδιο δεν ήταν μόνο ούτε ίσως καν κυρίως καρπός "ιθαγενών" επεξεργασιών, αλλά ευρύτατης διεθνούς "συμμαχικής" ανάμειξης και επιχειρησιακής συνεργασίας.

Ετσι, δεν είναι περίεργο το ότι κύριο χαρακτηριστικό όλης αυτής της δεκαετίας (αρχίζοντας από το στρατιωτικό κίνημα της 12ης Μάρτη 1971, που ανατρέπει την κυβέρνηση Ντεμιρέλ) είναι η επικράτηση ενός αιματηρού χάους, που καταλήγει στην ήττα της Αριστεράς.

Η μεθόδευση της επιχείρησης παραμένει ακόμη αντικείμενο συζήτησης. Πέρασε μέσα από μερικές - εσφαλμένες, προφανώς - εκτιμήσεις, που υποτιμούσαν τις δυνάμεις της κυρίαρχης τάξης, τα διεθνή της στηρίγματα κλπ.; Υπήρξε το αποτέλεσμα "εκβιαστικής ώθησης", μέσω της κινητοποίησης της βίαιης και αιματηρής εκστρατείας του Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης (της οποίας κύριο όργανο θα είναι οι διαβόητοι "Γκρίζοι Λύκοι"), που παίρνει μεγάλες και ακόμη και διεθνείς διαστάσεις; Δύσκολο να το πει κανείς με ασφάλεια χωρίς περισσότερα στοιχεία. Δεν μπορεί, όμως, κανείς να μην παρατηρήσει ότι τα γεγονότα της Τουρκίας της περιόδου αυτής μοιάζουν σχεδόν φωτογραφικά με τα γεγονότα χωρών, τόσο μακρινών, όσο η Ουρουγουάη και η Αργεντινή, πράγμα που δημιουργεί πολλές σκέψεις και υποψίες.

Εκείνο που έχει σημασία, από την άποψη του θέματος που εξετάζουμε, είναι ότι οι εξελίξεις ενίσχυαν τη θέση του "πολιτικού ισλάμ". Ο ένας τρόπος που αυτό γινόταν ήταν η ανάδειξή του σε ήδη κυβερνητική δύναμη. Ο άλλος ήταν η προετοιμασία μιας κατάστασης όπου το "πολιτικό ισλάμ" θα γινόταν, κατά κάποιο τρόπο, όλο και πιο πολύ ο μοναδικός φορέας της κοινωνικής διαμαρτυρίας. Αυτό δεν οφειλόταν μόνο στις τεράστιες απώλειες της Αριστεράς. Οφειλόταν και στο ότι οι απώλειες αυτές, στο βαθμό που δεν έπλητταν την Αριστερά, έπλητταν τις πολιτοφυλακές του ΚΕΔ. Ετσι, το ΚΕΣ όχι μόνο διατηρούσε τις δυνάμεις του, αλλά γινόταν, έστω και ακόμη απαρατήρητα, ο δέκτης δυνάμεων από δυο πηγές: Τόσο από εκείνους που ήθελαν την αλλαγή της αβίωτης κατάστασης χωρίς να εντάσσονται στην Αριστερά, όσο και από εκείνους που είχαν φοβηθεί από τις θηριώδεις τακτικές των πολιτοφυλακών των "Γκρίζων Λύκων".

Θανάσης ΠΑΠΑΡΗΓΑΣ

(*) Χρησιμοποιούμε τον όρο "εισοδηματικά ισχυρός" και όχι "οικονομικά ισχυρός", γιατί η εμπειρία ακριβώς των χωρών, στις οποίες αναφερόμαστε, απέδειξε ότι οι δυο αυτές έννοιες δεν είναι το ίδιο πράγμα.

Αύριο το 5ο μέρος: Η προετοιμασία της εφόδου