Το πρόβλημα της ελευθερίας της συνείδησης, του δικαιώματος, δηλαδή, κάθε ανθρώπου να ξέρει και να αποφασίζει ο ίδιος αν και σε τι θα πιστεύει, είναι πολύ παλιότερο και από τις καφετζούδες και από τους αστρολόγους και από τις χαρτορίχτες, που παρελαύνουν στα κανάλια στο μεταμεσονύχτιο τηλεοπτικό ζάπινγκ. Είναι ένα πρόβλημα, που ούτε λύθηκε, ούτε θα λυθεί ποτέ με την αντιπαράθεση ανάμεσα στον θρησκευόμενο με τον μη θρησκευόμενο. Το ερώτημα, ωστόσο, που προκύπτει, απαράλλακτο χιλιάδες χρόνια, είναι τι αυτός ο κάθε άνθρωπος «ξέρει» και τι ξέρει πραγματικά.

Την ώρα, λοιπόν, που οι παπάδες τσακώνονται στη χώρα μας για τα παγκάρια και τις εικόνες, όποιος θέλει να δει πίσω από τον κουρνιαχτό θυμάται τα λόγια του Μαρξ: «Οι πηγές της θρησκείας δε θα βρεθούν στον ουρανό, αλλά εδώ στη Γη. Μόλις αυτή η διαστρεβλωμένη πραγματικότητα, της οποίας η θρησκεία είναι αντανάκλαση, διαλυθεί, η τελευταία θα πεθάνει από φυσικό θάνατο».

Η πραγματικότητα για την οποία μίλαγε ο Μαρξ παραμένει διαστρεβλωμένη. Αν σ' αυτό προσθέσει κανείς κι αυτό που έγκαιρα είχε προβλέψει ο Λένιν, δηλαδή ότι «η ήττα της επανάστασης θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε ψυχολογική κούραση των μαζών και, σε τελική ανάλυση, θα μπορούσε να γεννήσει μυστικιστικές διαθέσεις και συναισθήματα» (Πάβελ Γκούρεβιτς, «Οι θεοί ξαναζούν», εκδόσεις «Οδηγητής»), τότε, αντιλαμβάνεται εύκολα κανείς τα αίτια για την έκρηξη του μυστικισμού στην εποχή μας. Το θέμα, λοιπόν, δεν είναι να μετρήσουμε, αν δίκιο έχουν οι εικονομάχοι ή οι εικονοκλάστες, αλλά να απαλλαγούμε από το σκοταδισμό και των μεν και των δε.