Για τους περισσότερους Ελληνες και ξένους επισκέπτες, η Τήνος είναι ονομαστή για τη θρησκευτικότητά της και την Παναγία. Χιλιάδες άνθρωποι την επισκέπτονται κάθε χρόνο, ιδίως τον Αύγουστο. Ομως το νησί αυτό κρύβει σπάνιες ομορφιές κι αξίζει να το γνωρίσει κανείς και για άλλους λόγους που θα περιγράψουμε παρακάτω. Ο θρησκευτικός τουρισμός μπορεί να επεκταθεί και σ' ένα άλλου τύπου εναλλακτικό τουρισμό, αρκεί να υπάρξει κατάλληλη προσπάθεια και ενημέρωση των επισκεπτών. Τουλάχιστο σε όσους έχουν βαρεθεί τις πολυσύχναστες πλαζ και τα θορυβώδη νυχτερινά κέντρα. Σε όσους επιζητούν ήσυχες ακρογιαλιές και πλούσια πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Και τούτο το νησί τα συνδυάζει όλα αυτά.

Το τρίτο σε μέγεθος κυκλαδονήσι με επιφάνεια 197 τ. χιλ. και πληθυσμό 7.747 κατοίκους, βρίσκεται στο κέντρο του Αιγαίου. Μ' ένα υψηλό για το μέγεθος του νησιού βουνό, τον Τσικνιά (725 μ.) να δεσπόζει στην ανατολική πλευρά του και με πολλούς χειμάρρους συνδυάζει μια μοναδικότητα και σπάνια ομορφιά. Υπάρχει δενδρώδης βλάστηση στο εσωτερικό, γιατί στην περιφέρεια οι ισχυροί άνεμοι εμποδίζουν την ανάπτυξή της. Παλιότερα υπήρχαν και δάση από φίδες (κέδρους). Οι ισχυρές όμως βροχοπτώσεις μέσω των χειμάρρων προξένησαν σημαντικές καταστροφές. Μεγαλύτερη ήταν αυτή που σημειώθηκε το 1976. Η διάβρωση του εδάφους αποτέλεσε τη χαριστική βολή μαζί με την ανυπαρξία συστηματικής αναδάσωσης και προστατευτικών έργων. Μερικές εύφορες κοιλάδες (Λιβάδας, Ποταμιάς), η πεδιάδα της Κώμης, οι ρεματιές με τις πικροδάφνες, τα γυμνά βουνά, οι περιοχές με το θυμάρι, η εναλλαγή των απότομων βράχων και των εκτεταμένων αμμουδιών συμπληρώνουν το τοπίο. Να σημειώσουμε τη μεγάλη ηλιοφάνεια και τους βοριάδες που πνέουν σχεδόν όλο το χρόνο και δημιουργούν ένα κλίμα υγιεινότατο, σύμφωνα με το γεωγράφο V. Coronelli.

Πάνω από εκατό μύλοι αναφέρεται ότι λειτουργούσαν επί Ενετοκρατίας στην Τήνο. Πολλοί από αυτούς εξακολουθούσαν να αλέθουν μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του πενήντα. Γύρω στους τριάντα νερόμυλους υπήρχαν σε μέρη πλούσια σε νερό κι άλλοι τόσοι ανεμόμυλοι κοντά στα χωριά Πύργο και Ιστέρνια. Τα τελευταία χρόνια λειτουργούν μόνο δυο μύλοι στον Κάμπο και τοΣκάλαδο κι αυτοί όχι ταχτικά. Διασώζονται ευτυχώς όμως πολλοί. Κι αποτελούν δείγματα μιας πολιτιστικής ταυτότητας που χάνεται χάριν ενός θολού εκσυγχρονισμού, που συνοδεύεται μ' έναν άλλο, που θέλει να συνθλίβει όλα όσα έχουν να κάνουν με τα χαρακτηριστικά του λαού μας στα πλαίσια μιας αμφισβητούμενης κοσμοπολίτικης (;) αντίληψης. Χρειάζεται οπωσδήποτε ιδιαίτερη μελέτη των μνημείων αυτών που αποτελούν δείγματα της προβιομηχανικής τεχνολογίας και ταυτόχρονα παρουσιάζουν μεγάλο αρχιτεκτονικό και αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Η Τήνος είναι από τα λίγα νησιά που διαθέτει αρκετά και συγχρόνως πολύ ενδιαφέροντα σπήλαια, που ορισμένα από αυτά αποτελούν αξιόλογους βιότοπους. Σημαντικότερα είναι των Γαστριών και της Καμμένης Σπηλιάς. Η είσοδος του πρώτου βρίσκεται ανάμεσα σε μια βραχώδη περιοχή. Το μήκος του ξεπερνά τα πενήντα μέτρα και εμφανίζει μεγάλο γεωλογικό και ιστορικό ενδιαφέρον. Οι υπάρχουσες επιγραφές οδηγούν στο συμπέρασμα της ύπαρξης ναού στη Βυζαντινή περίοδο αφιερωμένου στον Αγ. Στέφανο. Στο εσωτερικό της υπάρχει ένα ιδιόμορφο ημικυκλικό κτίσμα. Το δεύτερο βρίσκεται στα βόρεια και το μήκος του είναι πέντε μέτρα μεγαλύτερο. Εχει δυο εισόδους και υπάρχουν αμέτρητα μυρμήγκια και σμήνη από πράσινες μύγες. Γι' αυτό το αποκαλούν μυγοσπηλιά. Αλλα σπήλαια που υπάρχουν είναι ο Δρακόλακας, το Βρέκαστρο, τα Βουλισμένα, η Κιθάρα, τα Φουρνάκια, η Σπήλα, οι Κρούφτρες, τα Μουρούνια κ.ά.

Οι περιστερώνες του νησιού μπορεί να μην είναι οι μοναδικοί στις Κυκλάδες, αφού συναντάμε και στην Ανδρο, τη Μύκονο, τη Σίφνο και την Πάρο, αλλά εδώ είναι περισσότεροι και εντυπωσιακότεροι. Το τηνιακό τοπίο είναι δεμένο με τα κτίσματα αυτά σε επιλεγμένες τοποθεσίες, συνήθως κοντά σε καλλιέργειες, αφού χρησιμοποιούνται τα περιττώματα των πουλιών σαν φυσικό λίπασμα. Οι μάστορες των περιστερώνων χρησιμοποιούν κυρίως σχιστόλιθο σαν βασικό υλικό. Το κάτω μέρος των οικοδομημάτων αυτών συνήθως είναι γεωργική αποθήκη, ενώ το επάνω αποτελεί το χώρο για τα περιστέρια. Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον όμως είναι η εξωτερική διακόσμηση. Ηλιοι, κυπαρίσσια, ρόμβοι και πλήθος άλλες δημιουργίες λαϊκών καλλιτεχνών φτιάχνουν ένα εκπληκτικής αρμονίας σύνολο. Κτιστά κεντήματα τα αποκαλούν κάποια λαογραφικά βιβλία. Κι όχι άδικα. Ακριβής καταγραφή των περιστερώνων δεν υπάρχει. Ο αριθμός τους κυμαίνεται μεταξύ οχτακοσίων και χιλίων τριακοσίων. Τα περιστέρια που κατοικούν σ' αυτούς υπολογίζονται στις οχτώ χιλιάδες. Οι περισσότεροι περιστερώνες βρίσκονται στο κεντρικό τμήμα του νησιού. Η εκτροφή των πουλιών αυτών ξεκινά συστηματικά την Ενετοκρατία, αν και υπάρχουν αναφορές πολύ πιο παλιές, στην ελληνική μυθολογία.

Τα λαϊκά σπίτια είναι απλά και πολύ λειτουργικά. Μια αίθουσα υποδοχής 6Χ4 και δυο τρία δωμάτια, στο βάθος ή πλάγια. Μαζί με την κουζίνα και το απαραίτητο τζάκι, το κατώι και την αυλή αποτελούν τη πλειοψηφία των οικημάτων. Οι αυλές σχεδόν πάντα βρίσκονται στην πρόσοψη, όπου υπάρχουν μαρμάρινες πεζούλες. Στα δωμάτια υπάρχουν καπνοδόχοι. Αλλο ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα των σπιτιών είναι οι φεγγίτες. Εξωτερικές διακοσμητικές μαρμάρινες κατασκευές πάνω από τις πόρτες και τα παράθυρα, αφήνουν τον ήλιο και το φως να μπουν στο σπίτι. Η αισθητική τους είναι υψηλή και συχνά αποτελούν είδη συλλεκτικά. Ακόμα και σε σημερινές οικοδομές μπορούμε να τις συναντήσουμε. Υπάρχουν σύγχρονοι μαρμαρογλύπτες για τη δουλιά αυτή. Πολλές φορές χρησιμοποιείται σαν πρώτη ύλη ο πηλός. Υπάρχει μάλιστα ένα αγγειοπλαστείο καλλιτεχνικό κοντά στο χωριό Τριπόταμο που φτιάχνει τέτοιους φεγγίτες. Δεν είναι λίγοι οι επισκέπτες του νησιού που έρχονται με σκοπό την αγορά τέτοιων φεγγιτών.

Τους τελευταίους δυο αιώνες το νησί έχει να επιδείξει μια σειρά από προσωπικότητες διεθνούς εμβέλειας στο χώρο των εικαστικών τεχνών. Δεκάδες αυτοδίδακτοι και διπλωματούχοι καλλιτέχνες μέχρι τις μέρες μας εξακολουθούν να συνεχίζουν μια πλούσια παράδοση. Από κει κατάγονται ο Νικόλαος Γύζης, ο Νικηφόρος Λύτρας, ο Γιαννούλης Χαλεπάς, ο Βιτάλης, ο Σώχος, ο Φυτάλης και ο Γαϊτης. Ολοι τους συνέβαλαν στην προώθηση και την αναβάθμιση της ελληνικής τέχνης. Κάτι που κάνει περήφανους τους ντόπιους κι είναι από τα πρώτα πράγματα που θα σου πουν, όταν πρωτοπατήσεις στην Τήνο.